هر که بیرون بود ز آن خط ، جمله را / پاره پاره می سکست اندر هوا

این باد هرآنچه را که بیرون آن خط قرار داشت پاره پاره و متلاشی می کرد . [ می سکست به معنی می شکست ، می گسست . ]

همچنان شیبان راعی می کشید / گرد بر گرد رمه خطی پدید

شیبان راعی (چوپان) هم گرداگرد گوسفندان خود خطی می کشید .

– شیبان راعی با کنیه ابو محمد یکی از زهاد و پارسایان راستین و صاحب کرامت قرن سوم هجری بود که بر کوههای لبنان چوپانی می کرد بدین مناسبت بدو راعی می گفتند . وی اهل دمشق بود و از یاران سفیان نوری . کرامت مشهور او که مولانا نیز در این ابیات بدان اشاره کرده است این بود که هر گاه برای اقامه نماز جمعه به شهر می رفت . گرد گوسفندانش خطی می گشید به گونه ای که نه گوسفندان از آن خط خارج می شدند و نه گرگ و سایر درندگان می توانستند داخل خط شوند و بر گوسفندان یورش آورند . مولانا با اشاره به این روایت ، می خواهد بگوید که اهل الله هم در امور تکوینی تصرف دارند و هم در امور روحی و اخلاقی . بطوریکه هرگاه کسی تحت تربیت آنان قرار گیرد از جمیع گزندهای روحی و اخلاقی مصون ماند .

چون به جمعه می شد او وقت نماز / تا نیارد گرگ ، آنجا ترک تاز

هر وقت شیبان راعی برای اقامه نماز جمعه به شهر می رفت برای حفاظت از گوسفندانش در برابر حمله گرگ ، خطی به دور گوسفندانش می کشید . [ اصحاب افسون نیز برای تمرکز و جمعیت خاطر ، دور خود دایره ای می کشند و در آن به ذکر و فکر می پردازند و بدان دایره مندل گویند . ]

هیچ گرگی در نرفتی اندر آن / گوسفندی هم نگشتی ز آن نشان

هیچ گرگی به درون آن خط وارد نمی شد و هیچ گوسفندی نیز از آن خط خارج نمی شد .

باد حرص گرگ و حرص گوسفند / دایره مرد خدا را بود ، بند

مولانا از اینجا به بعد به نکات عارفانه منتقل می شود و لزوم پناه جستن به اهل الله را جهت رهایی از اوصاف نا پسند مورد تاکید قرار می دهد و می گوید : همانگونه که شیبان راعی با کشیدن خطی توانست بر غریزه تهاجمی گرگ و بر حرص گوسفندان در چریدن اراضی مختلف غالب آید . اهل الله نیز می توانند جلوی وزش طوفان حرص آدمی را بگیرند . یعنی همانطور که اولیاء الله می توانند در امور تکوینی تصرف کنند . می توانند پدیده های روحی و اخلاقی انسانها را نیز تحت تصرف خود قرار دهند . پس هر کس به ظل ارشاد و عنایت اهل الله درآید و تحت تربیت آنان قرار گیرد اوصاف بهیمی و صفات مذموم از قبیل حرص و شهوت بر او غالب نیاید .

هم چنین باد اجل با عارفان / نرم و خوش ، همچون نسیم یوسفان

باد اجل و مرگ نیز نسبت به عارفان ، همانند باد سرکشی که برای یاران مومن هود (ع) ، نرم و نسیم گونه می شد ، نرم و لطیف می گردد و بوی دلاویز زیبارویان را می دهد . [ منظور این است که مرگ برای غیر مومنان و ناصالحان ، زشت و مهیب است اما برای مومنان و صالحان ، زیبا و دلنشین . چنانکه در حدیث آمده است ” مرگ نسبت به مومن ، دسته گلی است خوش بو ” و مولانا در بیت 3434 دفتر سوم می فرماید . مرگ هر یک ای پسر ، همرنگ اوست / پیش دشمن ، دشمن و بر دوست ، دوست .

آتش ، ابراهیم را دندان نزد / چون گزیده حق بود ، چونش گزد ؟

مثلا آتش نمرودیان به ابراهیم (ع) هیچ آسیبی نرساند زیرا او برگزیده و مقبول درگاه حضرت حق بود . آتش چگونه می توانست بدو زیانی وارد آورد . [ این بیت استدلالی تمثیلی است و مولانا می خواهد مطلبی را اثبات کن که پیشتر بدان پرداخته است و آن اینکه فعل و تاثیر موجودات از طبع آنها نیست بلکه منوط به مشیت الهی است زیرا اگر سوزاندن از لوازم ذاتی آتش بود ، می بایست ابراهیم را بسوزاند چرا که خاصیت ذاتی تخلف پذیر نیست . توضیح بیشتر در شرح بیت 547 همین دفتر . ]

ز آتش شهوت ، نسوزد اهل دین / باقیان را برده تا قعر زمین

اهل حقیقی دین هیچگاه از آتش شهوت نمی سوزند در حالیکه همان آتش غیر اهل ایمان را به ژرفای زمین فرو برد و پست و ذلیلشان کند .

موج دریا ، چون به امر حق بتاخت / اهل موسی را ز قبطی واشناخت

برای مثال ، موج دریا و خیزاب خروشان بحر ، وقتی که به خروش آمد یاران موسی را از قبطیان بازشناخت و موسویان را نجات داد و فرعونیان را به هلاکت افکند . [ این بیت نیز استدلال تمثیلی است و بر اساس مفاد بیت 861 همین بخش . به روایت قرآن کریم ( آیه 90 از سوره یونس و آیه 50 از سوره بقره ) موسی و بنی اسرائیل از دریا گذشتند و فرعون و فرعونیان به دنبال آنها در دریا غرق شدند . پس آب دریا دو فعل متناقض نسبت به این دو گروه انجام داد . در حالیکه اگر خاصیت ذاتی دریا غرق کردن بود می بایست هر دو گروه را در خود غرق کند . ]

– قبطی مفرد کلمه قبط است و آن نام قدیم مردم مصر است . و بعضی معتقدند که قبط ، معرف لفظ مصر است . آن سان که از تاریخ بر می آید کیش آنان ستاره پرستی بوده است . آنان ستاره ها را صاحب اراده و تدبیر می شمردند و جهان را تحت تاثیر و تصرف آنها می دانستند و همین طور خدایان خود ، که زنده می کنند و می میرانند و روزی می دهند و باران می آورند .

خاک ، قارون را چو فرمان در رسید / با زر و تختش به قعر خود کشید

مثال دیگر ، همین که فرمان الهی در رسید ، زمین قارون را با گنجینه های سیمین و زرینش به قعر خود کشید و هلاکش کرد . در حالیکه زمین در نظر عامه مردم عنصری جامد و فاقد روح و شعور است . [ نام قارون ، چهار مرتبه در قرآن کریم آمده است . ( آیه 76 تا 82 سورۀ قصص ) قارون از قوم موسی (ع) بود و گویا نخستین کیمیاگر بوده است ( مسعودی و ابن ندیم بر این باور بوده اند ) و در نتیجه به مال و مکنتی هنگفت دست یافت . و هر چه قوم موسی (ع) از او خواستند که از این ثروت سرشار به نیازمندان کمک کند . امتناع ورزید و با کبر و غرور مدعی شد که این همه ثروت را از راه دانش خود بدست آورده است . سرانجام این مرد پر نخوت به کام زمین در شد . ]

آب و گل چون از دم عیسی چرید / بال و پر بگشاد ، مرغی شد ، پرید

مثال دیگر ، آب و گل همینکه از دم حضرت عیسی (ع) برخوردار شد بال و پر باز کرد و به صورت پرنده ای درآمد و پرواز کرد . [ اشاره به آیه 110 از سوره مائده قرآن کریم است که می فرماید : یاد آر هنگامی را که از گل ، صورت پرنده ای ساختی و به امر من در آن بدمیدی و آن صورت ، پرنده ای شد و به پرواز در آمد .]

هست تسبیحت بخار آب و گل / مرغ جنت شد ز نفخ صدق دل

مثال دیگر ، تسبیح و ذکر تو ، بخاری از آب و گل است یعنی نفس تو به گاه نیایش حق ، بخاری است که از کالبد مادی تو می خیزد و چون این نفس با دم صداقت قلبی همراه می شود به پرنده ای بهشتی مبدل می گردد . [ این بیت نیز استدالی تمثیلی است بر اثبات اینکه فعل و مشیت الهی است که ایجاد می کند والا مگر ممکن است که از نفس ذاکر ، مرغ خلق شود . ]

کوه طور از نور موسی شد به رقص / صوفی کامل شد و رست او ز نقص

مثال دیگر ، کوه طور از نور موسی به رقص درآمد و صوفی کاملی شد زیرا جسم موسی هم آب و گلی بیش نبود .

– منظور از نور موسی این است که خداوند با تجلی جلالیه خود موسی را منور کرد و انعکاس نور موسی بر کوه طور ، آن را به رقص و چالاکی درآورد و مولانا این حالت را به حالت وجد صوفیه به هنگام سماع تشبیه کرده است .

چه عجب گر کوه ، صوفی شد عزیز / جسم موسی از کلوخی بود نیز

عجب مدار که کوه ، صوفی ارجمند و کاملی شد زیرا جسم موسی هم آب و گلی بیش نبود .