خُم ها همه در جوش و خروشند ز مستی / وآن می که در آنجاست حقیقت نه مجاز است

از شدتِ مستی عشق و محبت ، عشاقِ جانان همگی در جوش و خروشند و آن می که در آن خُم ها است یعنی آن عشق و محبتی که آنها دارند عشق حقیقی است نه مجازی . حاصل کلام : جوش و خروشی که آنها دارند . کیفیت بادۀ حقیقت است نه کیفیت بادۀ مجازی .

از وی همه مستی و غرور است و تکبّر / وز ما همه بیچارگی و عِجز و نیاز است

آنچه از جانان ظاهر می شود تماماََ مستی و خروش و تکبر است و آنچه از ما دیده می شود سراسر بیچارگی و عجز و نیاز است . یعنی آنچه از جانان به ظهور می رسد استغنا و تکبر است و آنچه از ما دیده می شود بیچارگی و خواری و نامرادی است زیرا آن لایق جانان و این شایسته ما است .

رازی که بر غیر نگفتیم و نگوییم / با دوست بگوییم که او محرمِ راز است

سِرّی که پیشِ مردم نگفتیم و هرگز نمی گوییم . آن را به دوست بگوییم زیرا دوست محرمِ راز است . خلاصه اینکه : رازی را که به کسی نگفته ایم به دوست می گوییو .

شرحِ شکنِ زلفِ خم اندر خمِ جانان / کوته نتوان کرد که این قصه دراز است

شرح زلف های مجعد و پر چین و شکن جانان را نمی شود خلاصه کرد . این قصه طولانی است و خلاصه نمی شود کرد . یعنی شرح آن احتیاج به تطویل دارد . کلمات دراز و کوتاه از نوع تضاد می باشد .

بارِ دلِ مجنون و خمِ طرۀ لیلی / رخسارۀ محمود و کفِ پای ایاز است

اضطراب خاطر مجنون با خمِ طرۀ لیلی است و روی سلطان محمود با پای ایاز است . یعنی آن دو متلازم اند . یعنی مجنون که عاشق است پس بلا و مشقت از لیلی برایش لازم است و محمود اگرچه پادشاه و ایاز بندۀ او است اما مقتضای عشق آن است که معشوق در ناز و عاشق در نیاز باشد .

بردوخته ام دیده چو باز از همه عالم / تا دیدۀ من بر رُخِ زیبای تو باز است

از تمام عالَم چون باز چشم پوشیده ام . یعنی چشم بر هم نهاده ام از وقتی که چشمم به روی زیبای تو باز شده یعنی از وقتی که تو را دیدم و دل به تو دادم . دنیا در چشمم تار گشته ، زیرا مقتضای عشق همین است . [ بردوخته = بر هم نهاده / زیبا = جمیل و قشنگ / باز = در مصراع اول به معنی مرغ شکاری و در مصراع دوم به معنی گشاده است ]

_ برای اینکه باز دست آموز شود اینطور تعریف کرده اند : پلک چشمان او را می دوزند و بعد از چند روز قسمتی از چشمش را باز کرده و در کف دست به او غذا می دهند و هر روز شکافِ چشمش را بیشتر می کنند و به همان منوال غذا می خورانند . به این ترتیب دست آموزش می کنند .

در کعبۀ کویِ تو هر آن کس که بیاید / از قبلۀ ابروی تو در عینِ نماز است

هر کس که به کعبۀ کوی تو داخل شود از قبلۀ ابرویت در حال نماز است . حاصل کلام : کویت ، کعبه و ابرویت ، قبلۀ و محراب عشاق است پس کسی که به کوی تو داخل شود . همان به کعبه داخل شده و کسی که به ابرویت توجه کند همان به قبله توجه کرده است .

ای مجلسیان سوز دلِ حافظِ مسکین / از شمع بپرسید که در سوز و گداز است

ای یاران مجلسی ، سوز دلِ حافظ را از شمع سوال کنید که در سوز و گداز است . یعنی حال دردمند را اهلِ درد می داند .