اعتمادی بودشان بر قدسِ خویش / چیست بر شیر ، اعتمادِ گاومیش ؟

هاروت و ماروت بر پاک و قداست خویش ، سخت اعتماد داشتند . اعتماد گاومیش بر شیر چه ارزشی دارد . [ مقصود از گاومیش ، مخلوقات هستند و منظور از شیر ، قضایِ مقدّر . ( شرح کبیر انقروی ، ج 3 ، ص 1213 ) ]

گرچه او با شاخ ، صد چاره کند / شاخ شاخش شیرِ نَر پاره کند

گرچه گاومیش با شاخش بسیاری از نیازهایش را برآورده می کند . ولی شیرِ نر ، آن شاخها را در هم می شکند . [ مردم اگرچه مانند گاومیش با شاخهای عقل و تدبیر برای رفعِ شیرِ قضا چاره جویی کنند و تا می توانند از خود محافظت کنند . باز شیر قضا آنها را مغلوب سازد . [ شرح کبیر انقروی ، ج 3 ، ص 1213 ) ]

گر شود پُر شاخ همچون خارپشت / شیر خواهد گاو را ناچار کُشت

اگر گاومیش مثلا آنقدر پُر شاخ شود که نظیر خارپشت درآید . باز شیر او را خواهد کشت .

گرچه صَرصَر بس درختان می کَنَد / هر گیاهی را مُنَضَّر می کند

برای مثال ، اگرچه تندباد بسیاری از درختان را از ریشه برمی کَند ولی گیاهان را تر و تازه می سازد . [ مُنَضّر = تر و تازه ، شاداب . صرصر = از ماده صرّ به معنی محکم بستن چیزی است . از اینرو همیان پول را که محکم می بندند . صرّه گویند . صرصر به معنی تندباد و بادِ سردی است که پُر سر و صدا باشد . ( مجمع البیان ، ج 9 ، ص 188 ) ]

بر ضعیفیِ گیاه ، آن بادِ تند / رحم کرد ، ای دل تو از قوّت مَلُند

آن بادِ سرکش بر ناتوانی گیاه ، رحم کرد . اینک ای دل تو از قدرت و نیرومندی این قدر لاف مزن . [ از قوت مَلُند = از نیرومندی لاف نزن ]

تیشه را ز انبوهیِ شاخِ درخت / کی هراس آید ؟ بِبُرّد لَخت لَخت

تیشه از انبوهی شاخه های درخت چه بیم و هراسی دارد ؟ مسلماََ هیچ هراسی ندارد . زیرا شاخه های درخت را می بُرد و تکه تکه می کند . [ لَخت لَخت = پاره پاره ، جزءجزء ، تکه تکه ]

لیک بر برگی نکوبد خویش را / جز که بر نیشی نکوبد نیش را

ولی تیشه هرگز خود را به برگی ناتوان نمی کوبد . زیرا برای بریدن و کندن آن ساخته نشده است . تیشه نیشتر و تیزی خود را بر چیزهایی می کوبد که نیش دار باشند .

شُعله را ز انبوهیِ هیزم چه غم ؟ / کی رَمَد قصّاب ز انبوهی غنم ؟

برای مثال ، شعله آتش از انبوهی و فراوانی هیزم چه غمی دارد ؟ یقیناََ هیچ غمی ندارد و قصّاب از گلۀ گوسفندان کی فرار می کند ؟

پیش معنی چیست صورت ؟ بس زبون / چرخ را معنیش می دارد نگون

در نزدِ معنی ، صورت چه ارزشی دارد ؟ صورت ، هیچ است . آن معانی که بر چرخِ گردون قاهر است . صورت را تدبیر می کند و تحتِ تصرفِ خود در می آورد . [ در اینجا مولانا در قالب ایده آلیستی ظاهر نشده که واقعیات خارج از طرف ذهن را منکر شود . بلکه با این بیان می رساند که این جهان بدون وجودِ معنا ، کالبدی بی جان و فاقد حرکت و نشاط است ]

تو قیاس از چرخِ دولابی بگیر / گردشش از کیست ؟ آن عقلِ مُشیر

تو از چرخ چاه قیاس کن که با همه این عظمت و بزرگی ، حرکتش از کیست ؟ مسلماََ عقل و مدبری آن چرخ را می گرداند . [ تا اینجا گفته آمد که حرکت و نشاط جهان فرودین ، مبتنی بر جهان برین است . ( چرخِ دولابی = چرخِ چاه ، چرخی چوبین که با دوال و یا ریسمان ، آب از چاه می کشد . مُشیر = مشورت کننده ، در اینجا به معنی مدبّر است ) ]

گردشِ این قالبِ همچون سِپَر / هست از روحِ مُسَتَّر ای پسر

ای پسر معنوی ، گردش و حرکت جسم که همانند سپر ، روح را در پسِ خود نهان می دارد . ناشی از روح نهان است . [ ( مُسَتّر = پوشیده و در حجاب ) .  روح بسیط است و بسایط ، امور عقلی اند و در خارج وجود ندارند . ( مجمع البیان ، ج 9 ، ص 263 ) ]

گردش این باد از معنیِّ اوست / همچو چرخی ، کو اسیرِ آبِ جوست

گردش و وزش باد از معنای خودِ باد است . در نزد حکما مراد از معنای باد ، عقلِ فعال است که خدای تعالی به واسطه آن در وجود عناصر ، تصرف می کند . اما نزد اهلِ تحقیق ، خدای تعالی است که ملکوت هر چیز در دستِ ارادۀ اوست . پس ملکوت باد نیز در دستِ خداست . پس خدا در واقع معنا و منشأ اصلی باد است . برای مثال ، باد همانند چرخِ آسیاست که آن چرخ ، در تصرف جریان آب جویبار است . یعنی هر طور که آب در چرخ تصرف دارد . معنای باد نیز در باد آنگونه تصرف می کند . ( شرح کبیر انقروی ، ج 3 ، ص 1216 ) . یعنی باد نیز بستۀ مشیةالله است و از خود جنبشی ندارد .

جَرّ و مَدّ و دَخل و خَرج این نَفَس / از که باشد جز ز جانِ پُر هوس ؟

جرّ و مدّ و تصرفات این نَفَس یعنی دَم و بازدَم آدمی از کیست ؟ مسلماََ از جان است . جان نیز هر تصرف و حرکتی کند از ارادۀ الهی است .

گاه جیمش می کند ، گه حا و دال / گاه صلحش می کُند ، گاهی جدال

چنانکه این جان و روح است که آن نَفس را گاه به حرف جیم و گاه به حرف حا و گاه به حرف دال تبدیل می کند . گاه حرف صلح می شود و گاه حرف ستیز . [ در این بیت به مسئله وجود منبسط و یا به قولِ عُرفا نَفَسِ رحمانی اشارت شده است . حکما و عرفا وجود را به سه مرتبه تقسیم می کنند .

1- وجود به شرط لا : وجودی که متعلق به غیر نیست و مقیّد به قیدِ مخصوصی نیست و آن وجودی است که سزاوار مبدأ بودن همه موجودات است و آن را اصطلاحاََ وجود به شرط لا گویند . یعنی وجودی که به غیر ، تعلق و تقیّد نداشته باشد . یا به عبارتی دیگر ، وجودی باشد به شرط عدم تعیّنات امکانیه ، و اصطلاحاََ آن را وجودِ محض گویند . که مبدأ همه موجودات است .

2- وجود به شرط غیر : وجودی که متعلق به غیر است مانند عقول و نفوس و طبایع و اجرام و مواد .

3- وجود منبسط : که بر هیاکل ماهیّات و اعیان ثابتات ، منبسط و جاری است که آن را حکما ، وجود منبسط گویند و عرفا ، نَفَسِ رحمانی نامند . این وجود همان صادر اوّل است که آن را حق مخلوق هم می نامند . و آن ، اصلِ وجود عالَم است و پرتو و روشنی حق است که در همه موجودات و کائنات ، ساری و جاری است . و در هر یک به حسب خویش ، تجلّی دارد . بدین گونه که در عقل ، به صورت عقل ، تجلی کرده و در نَفس ، نَفس است و در جسم ، جسم و در جوهر ، جوهر و در عَرَض ، عَرَض و … که اصطلاحاََ آن را وجود لا به شرط گویند . عرفا آن را نَفَسِ رحمانی نامیده اند از آن جهت که شبیه به نَفَسِ انسان است . همانگونه که نَفَسِ انسان ، صوتی ساده است که در مقامِ ذاتِ خود ، متعیّن به هیچ تعیّنی از حروف و کلمات نیست . و در هر مقطعی از مقاطع دهان ، به یکی از حروف ، متعیّن و متصور می شود . در مرتبه ای از کام به صورت حرف جیم و در مرتبه ای به صورت حرف دال و … ظاهر می شود . نفس رحمانی و یا وجود منبسط نیز بر حسب ذات خود ، لا به شرط است و تعیّنی ندارد و در مرتبه عین آن مرتبه است . ( المشاعر ، ص 173 ) ]

همچنین این باد را یزدانِ ما  / کرده بُد بر عاد ، همچو اژدها

همچنین این بادِ مانند نَفَس را که در عالَم می وزد . خداوند ، آن را بر قوم عاد همانند اژدها کرده است .

باز هم آن باد را بر مومنان / کرده بُد صلح و مراعات و امان

ولی همان باد را بر مومنان ، مایۀ صلح و آرامش و امان کرده بود . [ مولانا در ابیات اخیر مطابق مشرب اشعری رفته است و جمیع ممکنات را بدون واسطه ، مستند به ارادۀ می داند . توضیح بیشتر در شرح بیت 833 همین دفتر ]

گفت : اَلمعنیّ هُوَالله ، شیخِ دین /  بحرِ معنی های رب العالمین

شیخ دین که دریای معانی حضرت پروردگار جهانیان است . گفت : معنی ، همان خداست . [ در اینکه مقصود از شیخ دین کیست ؟ رجوع شود به ، شرح کبیر انقروی ، ج 3 ، ص 1218 ]

جمله اَطباقِ زمین و آسمان / همچو خاشاکی در آن بحرِ روان

تمام طبقه های زمین و آسمان در آن دریای روان ، مانند خاشاکی است . ( اطباق = جمع طبق به معنی لایه و طبقه ) [ در متون عرفانی ، ذاتِ حق تعالی را از حیث عظمت و جلال به دریا تشبیه کرده اند . ( شرح گلشن راز ، ص 450 ) ]

حمله ها و رقصِ خاشاک اندر آب / هم ز آب آمد به وقتِ اِضطراب

برای مثال ، حرکت و جنبش خاشاک در آب نیز از خودِ آب است که هنگامِ حرکت آن پیدا می شود . زیرا خس و خاشاک نمی توانند فی نفسه به حرکت درآیند . بلکه این حرکات و جنبش ها همه ناشی از آب است . [ همینطور موجودات و ممکنات همانند خاشاکی در دریای تجلیّات ذاتِ الهی هستند ]

چون که ساکن خواهدش کرد از مِرا / سویِ ساحل اَفکَنَد خاشاک را

اگز آب بخواهد خاشاک را از ستیز و جدال برهاند و آرامش دهد . خاشاک را به سوی ساحل می کشاند . ( مِرا = ستیز و جدال ) [ اگر خدای تعالی بخواهد از صُوَر کائنات صورتی را ساکن کند . آن صورت را از دریای حیات اخراج می کند و به ساحل فنا و ممات می افکند . ( شرح کبیر انقروی ، ج 3 ، ص 1219 ) ]

چون کَشَد از ساحلش در موج گاه / آن کُند با او که صَر صَر با گیاه

اگر آب ، آن خاشاک را از ساحل دوباره به جایگاه موج بکشاند . در حق اش همان کار را می کند که تندباد با گیاهان دارد . [ پس حرکت و سکونِ موجودات بسته به اراده حق است ]

این حدیث آخِر ندارد ، باز ران / جانبِ هاروت و ماروت ای جوان

این گفتار و بیان این اسرار ، پایانی ندارد . پس ای جوان ، به سوی داستان هاروت و ماروت برگرد .