رفتن مأموران فرعون به مداین در طلب ساحران | شرح و تفسیر

آن چنان دیدند کز اطرافِ مصر / جمع آرَدشان شه و صرّافِ مصر

مشاوران و صاحب نظران در بارۀ فرعون چنین صلاح دیدند که فرعون ، شاه و حکمران مصر ، همۀ جادوگران اطرافِ مصر را در یک جا گرد آورد . ( صرّاف = کسی که پول را تبدیل می کند ، کسی که به ارزش پول ها واقف است / صرّاف مصر = حکمران و حاکمِ مصر ) [ وجه دیگر مصراع دوم : فرعون ، همۀ ساحرانِ مصر را که حاکم و همه کارۀ سرزمین مصر به شمار می روند . در یک جا جمع کند ( شرح کبیر انقروی ، جزو اوّل ، دفتر سوم ، ص 437 ) ]

او بسی مردم فرستاد آن زمان / هر نواحی بهرِ جمعِ جادوان

فرعون در همان وقت ، تعداد زیادی از مأمورانِ خود را برای گرد آوری جادوگران به نواحی مختلفِ مصر گُسیل داشت .

هر طرف که ساحری بُد نامدار / کرد پَرّان سوی او دَه پیکِ کار

در هر جایی که جادوگری پُرآوازه وجود داشت . دَه پیکِ کارآمد و با تجربه به سوی او فرستاد . [ پیکِ کار = قاصد کارآزموده ، قاصد فعّال و کاری ( فرهنگ لغات و تعبیرات مثنوی ، ج 2 ، ص 378 ) ]

دو جوان بودند ساحر ، مُشتَهِر / سِحرِ ایشان در دلِ مَه مُستَمِر

در این میان دو جوانِ جادوگر بودند که در کارِ سِحر ، آوازه ای به هم رسانده بودند . به طوری که سِحرِ آن دو ، حتّی در ماه نیز اثر می گذاشت . [ مُشتَهِر = پُآوازه ، مشهور / سِحرِ مُستَمِر = جادوی قوی و نیرومند ، روان ( مجمع البیان ، ج 9 ، ص 186 )  سِحر = شرح بیت 277 دفتر اوّل ، شرح بیت 841 دفتر سوم / مصراع دوم جنبۀ مبالغه دارد . ]

شیر دوشیده ز مَه ، فاش  آشکار / در سفرها رفته بر خُمّی سوار

این دو ساحر ماهر ، آشکارا از ماه شیر می دوشیدند . و در سفرها بر خُمره ای سوار می شدند و به راه می افتادند و خلاصه کارهای عجیب فراوان انجان می دادند .

شکلِ کرباسی نموده ماهتاب / آن بپیموده ، فروشیده شتاب

یا مثلاََ نورِ ماه را بصورت کرباسی نشان می دادند و آن را متر می کردند و با عجله و سرعت آن را به مشتریان می فروختند . [ کرباس = پارچه پنبه ای سفید و ارزان قیمت ]

سیم بُرده ، مشتری آگه شده / دست از حسرت به رُخ ها بر زده

و سپس پولِ مشتریان را گرفتند و می رفتند . وقتی که مشتریان از این کار ، آگاه می شدند از شدّتِ تأسف و ناراحتی بر چهرۀ خود سیلی می زدند . [ زیرا تازه متوجه می شدند که توسطِ آن دو ساحر ، مسحور شده اند و کالایی در میان نیست . ]

صد هزاران همچنین در جادوی / بوده مُنشیّ و ، نبوده چون رَوی

این دو ساحر ماهر ، صدها هزار نوع از این سِحرها بکار می بستند و در این کار ، مبتکر بودند نه مقلّد . [ مُنشی = مُبدع ، نو پدید آورنده ، مبتکر / رَوی = می تواند به معنی راوی ( = روایت کننده باشد ) و نیز می تواند به معنی سیراب کننده ، خردمند و تندرست ، ساقی و نیز آخرین حرفِ اصلی قافیه باشد ]

چون بدیشان آمد آن پیغامِ شاه / کز شما شاهست ، اکنون چاره خواه

همینکه پیام فرعون به آن دو رسید ، با این مضمون ، اینک فرعون از شما می خواهد که چاره ای اندیشه کنید و به او یاری رسانید .

از پیِ آنکه دو درویش آمدند / بر شه و بر قصرِ او مَوکب زدند

زیرا دو فقیر ( موسی و هارون ) به شهر مصر آمده و در برابر شاه ( فرعون ) و قصر او خروج کرده اند و راهِ مخالفت و ستیز پیشه خود ساخته اند . [ مَوکِب = دسته ، گروه ، پیادگان یا سواران که دسته جمعی حرکت کنند . سبزواری گوید : مقصود آن است که موجبِ ازدحام شدند ( شرح اسرار ، ص 205 ) ]

نیست با ایشان به غیرِ یک عصا / که همی گردد به امرش اژدها

آن دو فقیر ، چیزی جز یک عصا با خود ندارند و آن عصا به امر موسی به اژدها تبدیل می شود .

شاه و لشکر جمله بیچاره شدند / زین دو کس ، جمله به افغان آمدند

فرعون و سپاهِ او جملگی از دستِ این دو نفر ، درمانده و عاجز شده و به فغان آمده اند .

چاره یی می باید اندر ساحری / تا بُوَد که زین دو ساحر جان بَری

برای آنکه از گزندِ این دو ساحر ( موسی و هارون ) نجات یابیم . باید در امرِ جادوگری ، ابتکاری زنید و چاره ای اندیشه کنید . [ جان بری = به معنی نجات یابیم است که به دلیل رعایت قافیه به صورت فعلِ مفرد آمده زیرا آن دو جوان از ناحیه موسی و هارون ، خطری احساس نمی کردند . بلکه این فرعون و فرعونیان بودند که از آن دو بیمناک شده بودند ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر سوم ، ص 48 ) ]

آن دو ساحر را چو این پیغام داد / ترس و مِهری در دلِ هر دو فتاد

وقتی که پیکِ فرعون ، این پیام را به آن دو جوانِ ساحر رسانید . در دلِ ایشان ، ترسی همراه با محبّت نسبت به موسی و هارون پدید آمد .

منظور بیت : همینکه آن دو ساحر از معجزات و خوارق عادت موسی و هارون ، آگاه شدند . به خود لرزیدند و چون شمّه ای از صفات و خصالِ پسندیده آن دو را شنیدند نسبت به موسی و هارون محبّتی پیدا کردند ( جواهرالاسرار ، دفتر سوم ، ص 522 ) و نیز گفته اند : چون موسی و هارون را نیز مانند خود جادوگر پنداشتند از رویِ حسِ همکاری و هم صنفی نسبت به آن دو محبّت پیدا کردند ( مثنوی استعلامی ، ج 3 ، ص 271 ) ]

عِرقِ جنسیّت چو جنبیدن گرفت / سر به زانو برنهادند از شگفت

همینکه رگِ همکاری در آن دو جوانِ ساخر ، به جنبش درآمد . از شگفتی سر به زانو نهادند و در اندیشه فرو رفتند . [ عِرق = رگ ، جمع آن عروق است ]

چون دبیرستان صوفی زانو است / حلِ مُشکل را دو زانو ، جادُو است 

از آنجا که مکتب خانۀ صوفیانِ صافی ، زانوی آنان است . دو زانوی صوفی ، در حلِ مشکلات اثری جادویی دارد . [ صوفیان و صاحب دلان هر گاه در بارۀ امری ، دچار حیرت و سرگشتگی می شوند سر به زانوی مراقبه می نهند و به ذکر و فکر مشغول می شوند و از قلبشان راهنمایی می جویند . پس هر چه به قلب آنان وارد شود بدان عمل می کنند . [ دبیرستان = مکتب خانه / صوفی و مراقبه = شرح بیت 158 و 159 دفتر دوم ]

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد