درخواست ذوالقرنین از کوه قاف عظمت صفت حق | شرح و تفسیر

گِردِ عالَم حلق گشته او محیط / ماند حَیران اندر آن خَلقِ بسیط

دید که آن کوه مانندِ حلقه ای ، اطرافِ عالم را احاطه کرده است و ذُوالقزنین از تماشای عظمتِ آن مخلوقِ بزرگ حیران شد . [ بسیط = گسترده ، پهن ، در اینجا به معنی بزرگ ]

گفت : تو کوهی ، دِگر چیستند ؟ / که به پیشِ عُظمِ تو بازیستند ؟

ذُوالقرنین به کوهِ قاف چنین خطاب کرد : اگر تو کوهی ، پس کوه های دیگر چه هستند که در برابرِ عظمتِ تو بازیچه ای بیش نیستند ؟ [ عُظم = بزرگی ]

گفت : رگ هایِ من اند آن کوه ها / مثلِ من نَبوَند در حُسن و بها

کوهِ قاف در جواب گفت : آن کوه ها رگ های من بحساب می آیند و در زیبایی و جلوه گری مانندِ من نیستند . [ بها = مخففِ بهاء به معنی روشنی و درخشش ]

من به هر شهری ، رگی دارم نهان / بر عُروقم بسته اطرافِ جهان

من در هر شهری ، رگی پوشیده و پنهان دارم و همۀ اطرافِ جهان به رگ هایم بسته شده است . [ عُروق = جمع عِرق به معنی رگ ]

حق چو خواهد زَلزله شهری مرا / گوید او : من بَر جَهانم عِرق را

هر گاه حضرت حق بخواهد در شهری زلزله رُخ دهد . او به من فرمان می دهد و من یکی از رگ هایم را می جنبانم و آنگاه در شهری که به این رگ متصل است زلزله پدید می آید .

پس بجنبانم من آن رگ را به قهر / که بدان رگ متّصل گشته ست شهر

پس من نیز آن رگ را با قهر و شدّت حرکت می دهم و شهری که بدان رگ متصل است به سختی می لرزد .

چون بگوید بَس ، شود ساکن رگم / ساکنم ، وز رویِ فعل اندر تَگم

همینکه حق تعالی بگوید : « بس است » آن رگم ساکن و بی حرکت شود . آری هر چند خود حرکتی ندارم . امّا به سببِ فعل و ارادۀ الهی دائما در حالِ تکاپو هستم . [ تَگ = دویدن ]

همچو مَرهَم ساکن و بس کارکُن / چون خِرَد ساکن ، وز او جُنبان سخُن

من مانندِ مَرهَم هستم که هر چند بسیارمؤثر و درمان بخش است . امّا صورتِ ظاهری ام ساکن و بی حرکت است . یا مانندِ عقل هستم که به ظاهر بی حرکت است امّا کلام از او به حرکت درمی آید . عقل بر حسبِ ظاهر ساکن است در حالی که منشأ بسیاری از افعال است .

نزدِ آن کس که ندانَد عقلش این / زلزله هست از بُخاراتِ زمین

امّا به نظرِ آن کسی که عقلش این موضوع را درک نمی کند . زلزله از بخارهای انباشته در دلِ زمین ناشی می شود . [ کسی که مشیّت الهی را نمی بیند زلزله را به علل و اسبابِ طبیعی نسبت می دهد . نیکلسون می گوید : به عقیدۀ ارسطو ، زلزله از تبخیر است . زمین ذاتا خشک است امّا باران ، آن را از رطوبت پُر می سازد . آنگاه خورشید و آتش ، خود زمین را گرم می کند و بادهایی را هم در درون و هم در بُرون آن به حرکت می آورد … سبب زلزله باد است یعنی هجوم تبخیر بیرونی به درونِ زمین ( شرح مثنوی معنوی مولوی ، دفتر چهارم ، ص 1677 ) مولانا برای آنکه نشان دهد صاحبان عقول جزیی و نظری با مراتب مختلف دانش خود ، حقیقت را درک نتوانند کرد و همچنان در پردۀ اسباب و عللِ طبیعی محتجب مانده اند . حکایت بعدی ( بخش بعدی ) را آورده است . ]

شرح و تفسیر بخش بعد