بیان وخامت چرب و شیرین دنیا و مانع او از طعام الله | شرح و تفسیر

گر هزاران رَطل لوتش می خوری / می رود پاک و سبک همچون پری

اگر هزاران پیمانه از طعام های روحانی بخوری مانندِ فرشته پاک و سبکبال حرکت کنی . یعنی طعام های روحانی ، تو را گِلین و سنگین نمی کند بلکه تو را به کمالِ لطافت و فرشتگی می رساند .

که نه حبسِ باد و قُولِنجت کند / چارمیخِ معده آهنجت کند

طعام های روحانی نه ایجاد نفخ می کند و نه موجبِ بیماری قولنج می شود . و نه باعثِ فساد معده و سوء هاضمه می گردد . [ قولنج = شرح بیت 2678 دفتر چهارم / آهنجیدن = در لغت به معنی کشیدن ، نوشیدن و انداختن است . از این سه معنی ، معنی اوّل با این بیت سازگارتر است ( برهان قاطع ، ج 1 ، ص 70 ) / چارمیخ = نوعی شکنجه بوده است بدین ترتیب که دست و پای محکومان را به چهار میخ می بستند و شکنجه می کردند ]

گر خوری کم ، گُرسِنه مانی چو زاغ / ور خوری پُر ، گیر آروغت دماغ

اگر از طعام های دنیوی کم بخوری ماننی زاغ گرسنه می مانی و اگر زیاد بخوری پی در پی آروغ می زنی . [ دماغ = اگر با فتحه بخوانیم به معنی «بینی» است و منظور اینست که بادِ معده به صورت آروغ در گلو و معده می پیچد و اگر با کسره بخوانیم معنی «مغز سر» می دهد و مراد اینست که امتلای معده موجب اختلالِ کارِ مغز می شود . معنی  اوّل مناسب تر است . ]

کم خوری ، خویِ بَد و خشکی و دِق / پُر خوری ، شد تُخمه را تن مُستحق

اگر غذا کم بخوری . بَد اخلاق و خشن و لاغر می شوی و اگر زیاد بخوری دچار فساد غذا در معده خواهی شد . [ مولانا در بیت 2873 دفتر اوّل می فرماید :

چون گرسنه می شوی ، سگ می شوی / تُند و بَد پیوند و بَد رَگ می شوی

دِق = نوعی تب است لیکن در اینجا به معنی لاغری است . زیرا کسی که دچار این تب می شود روز به روز لاغر و نحیف می گردد / تُخمه = مخففِ تُخَمه ، هَیضَه ، نوعی بیماری معده است که بر اثرِ پُرخُوری و عدم رعایت درخوردن غذا عارض می شود . در این حال غذاهای خورده شده به صورتِ نامطلوبی در معده جمع می شود و بیمار دچار اسهال و استفراغِ سخت می گردد . اطبای قدیم برای درمان این بیماری ، بیمار را از خوردن هر گونه طعام پرهیز می دادند و سپس آبِ انار و سیبِ تُرش به او می دادند تا باقیمانده غذاهای ناگوار دفع گردد . چایِ زنجبیل نیز سودمند است . ]

از طعام الله و قُوتِ خوشگوار / بر چنان دریا چو کشتی شو سوار

امّا از خوردن طعام های الهی و طعام های خوشگوار مانندِ کشتی سوار بر دریا می شود . یعنی طعام های الهی تو را سبکبال می کند نه سنگین بار . و همانطور که کشتی به آسانی بر سطحِ دریا می رود تو نیز منازل سلوک را در می نوردی . [ خوشگوار = غذایی که به آسانی هضم شود ، لذیذ و خوشمزه ]

باش در روزه شکیبا و مُصِر / دَم به دَم قُوتِ خدا را منتظر

در روزه گرفتن صابر و استوار باش و در هر لحظه منتظر در رسیدن طعام های الهی باش . [ طعام های نورانی و روحانی الهی با پرهیزگاری حاصل می شود . پس نَفسِ بهیمی را از چریدن در مرغزار دنیا باز دار تا نَفسِ قدسی تو ببالد . ]

کآن خدایِ خوب کارِ بُردبار / هَدیه ها را می دهد در انتظار

زیرا خداوندِ نکوکارِ صبور ، هدیه ها و عطایای خود را به بندگان منتظرِ خود می دهد . [ خواجه عبدالله انصاری گوید : « تجلّی حق گاه به گاه آید لیکن بر دلِ آگاه آید ( مرصاد العباد ، ص 318 ) ]

انتظار نان ندارد مردِ سیر / که سبک آید وظیفه ، یا که دیر

برای مثال ، کسی که شکمش سیر است برای رسیدن نان انتظار نمی کشد که جیره اش زود می رسد یا دیر . [ کسی که آتش طلب در او نباشد هرگز در پی یافتن حقیقت برنمی آید . امّا طالب عاشق لحظه ای ساکت و خمود نمی نشیند بلکه پی در پی به دنبال طعامِ معنوی است . ]

بی نوا هر دَم همی گوید که کو ؟ / در مَجاعت ، منتظر در جست و جو

امّا آدمِ بیچاره دم به دم می گوید : نان کجاست ؟ نان چه شد ؟ و با حالتِ گرسنگی برای به دست آوردن نان جستجو می کند . [ مجاعت = گرسنگی ]

چون نباشی منتظر ، نآید به تو / آن نَواله دولتِ هفتاد تُو

اگر منتظر نباشی نعمتِ سعادتِ الهی که بس سترگ است نصیبِ تو نمی شود . [ نَواله = لقمه ، توشه ، در اینجا یعنی نعمت / هفتاد = نشان دهنده کثرت است / تُو = لا ، لایه / دولتِ هفتاد تُو = مراد سعادت الهی است که مراتب و بطونِ بی نهایتی دارد . ]

ای پدر اَلاِنتظار اَلاِنتظار / از برایِ خوانِ بالا مَردوار

پدر جان ، باید مردانه منتظرِ مائدۀ آسمانی باشی . [ از پیامبر نقل شده است که « برترین عبادت ، انتظار گشایش است » ( المعجم المفهرس لالفاظ الحدیث النبوی ، ج 6 ، ص 481 ) ]

هر گرسنه عاقبت قوتی بیافت / آفتابِ دولتی بر وی بتافت

هر گرسنه ای بالاخره رزقی پیدا می کند و آفتابِ دولت و سعادت بر او می تابد . [ طالبان حقیقت نیز به مطلوب خود خواهند رسید و خورشید سعادت ابدی و اقبال سرمدی بر آنان بتابد . ]

ضَیفِ با همّت چو آشی کم خورد / صاحبِ خوان ، آشِ بهتر آورد

برای مثال ، اگر مهمانی عالی همّت و بلند نظر از غذایی کم تناول کند میزبان غذای بهتری پیش او می گذارد . ( ضَیف = مهمان ) [ آدمی در سرای دنیا مهمان است و حضرت حق میزبان . اگر او از طعام های شهوانی و لذّاتِ دنیوی کمتر بهره جوید حضرت حق که میزبان دو کون است . طعام های روحانی بدو عطا می فرماید . ]

جز که صاحب خوانِ درویشی لئیم / ظَنِّ بَد کم بر به رزّاقِ کریم

مگر آنکه میزبان ، فقیری فرومایه باشد . امّا تو نباید نسبت به رزّاق بخشندۀ عالم گمانِ بَد داشته باشی .

سر برآور همچو کوهی ای سَنَد / تا نخستین نورِ خود بر تو زند

ای شخص مورد اعتماد همچون کوهی رفیع سرت را بلند کُن تا خورشید ، نخستین پرتوِ خود را بر تو طالع گرداند . ( سَنَد = چیزی و کسی که بدو تکیه کنند ، شخص مورد اعتماد ) [ ای طالب حقیقت اگر همّتی عالی و طبعی بلند داشته باشی و به مواهبِ دنیوی و لذّاتِ نفسانی تن ندهی تجلّیاتِ نابِ حضرت حق بر تو افاضه شود . ]

کآن سرِ کوهِ بلندِ مستقر / هست خورشید سحر را منتظر

زیرا ستیغ آن کوه بلند و استوار منتظر انوار خورشید سحرگاهی است .

شرح و تفسیر بخش قبل                    شرح و تفسیر بخش بعد