بیان این سخن که چندین گاه گفت و گو را آزمودیم | شرح و تفسیر

آن یکی را در قیامت ز انتباه / در کف آید نامۀ عِصیان سیاه

در روز قیامت محضِ آگاه کردن خلایق ، نامۀ سیاه اعمالِ شخص را به دستش می دهند . ( انتباه = بیداری ، آگاهی ) [ تا وقتی که شخصِ عاصی در دنیا می زید از حقایق پشت پرده غافل است و چون بمیرد و پرده ها از مقابلِ چشمانِ دلش واپس رود و چون نامۀ اعمالش را دریافت به آگاهی کامی برسد . ]

سَر سیه چون نامه های تعزیه / پُر معاصی متنِ نامه و حاشیه

نامۀ اعمال شخصِ عاصی همچون سوگنامه ها سَرش سیاه است . و متن و حواشی آن نامه آکنده از گناهان مختلف است . ( تعزیه = سوگواری ) [ در دوران گذشته رسم این بود که سرِ نامه های سوگواری را سیاه می کردند . حاج امدادالله می گوید : دستور است که نامۀ تعزیت را سر سیاه کنند تا مکتوبُ اِلیه بداند که این نامۀ رنج و غم است نه نامۀ راحت و سُرور ( مثنوی مولوی معنوی ، دفتر پنجم ، ص 187 ) ]

جمله فِسق و معصیت بُد یکسری / همچو دارُالحَرب پُر از کافری

نامۀ شخصِ عاصی سراسر آکنده از تباهکاری و عصیان است . درست مانند سرزمینکافران که پُر از کفر است . [ دارالحَرب = جایی که باید جنگ کرد ، در اصطلاح فقهی به به سرزمین کفّاری گویند که به اطاعت مسلمین درنیایند . پس همانطور که کافرستان پُر از کفر است . نامۀ اعمال تباهکاران نیز آکنده از زشتی ها و پلشتی هاست . ]

آنچنان نامۀ پلید و پُر وَبال / در یَمین ناید ، درآید در شِمال

آنگونه نامۀ ناپاک و آکنده از گزند و بدی را به دستِ راست نمی دهند بلکه به دست چپ می دهند . ( یمین = راست ، دست راست / شِمال = چپ ، دست چپ ) [ اشاره دارد به آیات 19 و 25 سورۀ حاقه « اما کسی که نامۀ اعمالش به دستِ راستش داده شود . (از خوشحالی) گوید : بیایید نامه ام را بگیرید و بخوانید » و « و کسی که نامۀ اعمالش را به دستِ چپش دهند گوید : ای کاش نامه ام را به من نداده بودند » ]

خود همینجا نامۀ خود را ببین / دستِ چپ را شاید آن ، یا در یَمین

حال که وضع بدین منوال است . ای آدم عاقل در همین دنیا به نامۀ اعمالت نگاه کن و ببین که آیا آن نامه در خورِ دستِ چپ است  یا راست ؟

موزۀ چپ ، کفشِ چپ ، هم در دکان / آنِ چپ دانیش ، پیش از امتحان

برای مثال ، در مغازه کفّاشی ، هم لنگۀ چکمه چپ وجود دارد و هم لنگۀ کفش چپ . اما تو پیش از آنکه آن را بپوشی و امتحان کنی می دانی که هر دو مخصوص پای چپ است . [ اگر به کتاب روحت نیک بنگری در همین دنیا در خواهی یافت که آیا از اصحاب الیمینی یا از اصحاب الشّمال . ]

چون نباشی راست ، می دان که چپی / هست پیدا نعرۀ شیر و کپی

اگر تو راست نباشی ، قهراََ چپی . زیرا مثلاََ غرّشِ شیر از سر و صدای میمون قابلِ تشخیص است . ( کپی = بوزینه ، میمون ) [ اصحاب یمین همچون غرّشِ شیران اند و اصحاب شمال مانند سر و صدای میمون . یعنی تشخیص این دو گروه مانند بازشناختن غرّش شیر و صدای میمون سهل التمیز است . ]

آنکه گُل را شاهد و خوشبو کند / هر چپی را راست فضلِ او کند

آن خدایی که گُل را محبوب و دوست داشتنی می کند . فضل و احسان او قادر است که هر آدم چپی را راست کند . [ حضرت حق که به اقتضای اسم لطیف در گُل تجلّی کرده و آن را از دلِ بوتۀ خار بیرون آورده می تواند به برکت جذبۀ خود اشقیا را به راه راست هدایت فرماید . ]

هر شِمالی را یَمینی او دهد / بَحر را ماهِ مَعینی او دهد

حضرت حق به هر چپی ، راستی عطا می فرماید . همینطور به دریا آب روان و گوارا می دهد . ( ماء مَعین = آب روان و گوارا ) [ حق تعالی به دریای تلخ و شور ، آب شیرین عطا فرماید . ]

گر چپی ، با حضرتِ او راست باش / تا ببینی دستبردِ لطف هاش

اگر تو چپی با حضرت حق راست باش . یعنی اگر کارهایت با موازین شرعی ناسازگار است با عجز و انکسار به آستانۀ حضرت حق روی کن . تا قدرتِ الطافِ او را مشاهده کنی . ( دَستبرد = قدرت ، تصرف ، چابک دستی ) [ قهراََ مشمول لطف حق قرار می گیری و سالک طریق حق می شوی . ]

تو روا داری که این نامۀ مَهین / بگذرد از چپ ، درآید در یَمین ؟

آیا تو روا می دانی که نامۀ خوار و حقیر اعمالت از دست چپت بگذرد و به دستِ راست آید ؟

این چنین نامه که پُر ظلم و جفاست / کی بُوَد خود در خور اندر دستِ راست ؟

چنین نامه ای که آکنده از ستم و جفاکاری است . کی ممکن است که لایقِ دستِ راست باشد ؟ [ بخش بعدی ، حکایتی است در بسطِ موضوعِ ابیات این بخش . ]

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد