باز آمدن زن جوحی سال بعد به محکمه قاضی | شرح و تفسیر

آن وظیفۀ پار را تجدید کن / پشِ قاضی از گِلۀ من گو سخن

درآمدِ پارسال را تجدید کن . دوباره برو نزد قاضی و از بَدرفتاری های من شکایت کن . [ وظیفه = مقرری ، مستمرّی ، در اینجا منظور همان صد دیناری است که با طرح نقشۀ یاد شده به دست آورد . ]

زن برِ قاضی در آمد با زنان / مر زنی را کرد آن زن ترجمان

زن جوحی همراه زنان دیگر نزدِ قاضی رفت و زنی را سخنگوی خود کرد . [ ترجُمان = مترجم ، کسی که از زبان دیگری سخن گوید ]

تا بنشناسد به گفتن قاضیش / یاد نآید از بلایِ ماضیش

تا قاضی او را از لحنِ کلامش نشناسد و به یاد بلایی که پارسال بر سرش آمد نیفتد .

هست فتنۀ غمزۀ غَمّازِ زن / لیک آن صد تُو شود ز آوازِ زن

ناز و کرشمۀ زن فتنه انگیز است . امّا آن فتنه گری وقتی با صدای لطیف اوو درآمیزد صد برابر می شود .

چون نمی تانست آوازی فراشت / غمزۀ تنهایِ زن سودی نداشت

زن جوحی چون از ترس شناخته شدنش نمی توانست صدایش را بلند کند . ناز و کرشمه اش به تنهایی مؤثر نمی افتاد .

گفت قاضی : رَو تو خصمت را بیآر / تا دهم کارِ تو را با او قرار

قاضی به زن جوحی گفت : برو خصمت (شوهرت) را بدین جا بیاور تا مشکل شما را حل و فصل کنم .

جوحی آمد ، قاضی اش نشناخت زود / کو به وقت لُقیه در صندوق بود

وقتی جوحی آمد . قاضی نتوانست او را بلافاصله بشناسد . زیرا که قاضی پارسال به هنگام رو در رو شدن با جوحی در صندوق بود . یعنی قاضی چهرۀ جوحی را ندیده بود . زیرا هنگام داد و ستد با نایبش داخل صندوق بود . [ لُقیه = یک بار دیدن ، ملاقات کردن ]

زو شنیده بود آواز از برون / در شِرا و بیع و در نقص و فزون

فقط صدای جوحی را هنگام خرید و فروش و معامله و چانه زدن بر سرِ کاهِش و افزایش قیمت صندوق از بیرون صندوق شنیده بود .

گفت : نفقۀ زن چرا ندهی تمام ؟ / گفت : از جان ، شرع را هستم غلام

قاضی به جوحی گفت : چرا نفقۀ زنت را بطور کامل نمی دهی ؟ جوحی جواب داد : من از صمیم جان بندۀ احکام شرعم . یعنی هر چه شرع در این باره حکم کند قبول دارم .

لیک اگر میرم ، ندارم من کفن / مُفلِس این لِعبَم و ، شش پنج زن

امّا من به قدری مفلسم که اگر الآن بمیرم پول کفن ندارم . من شخصی قماربازم و به سبب قماربازی دچار فقر و افلاس شده ام . [ شِش پنج زن = قمارباز ]

زین سخن قاضی مگر بشناختش / یاد آورد آن دَغَل و آن باختش

قاضی از این سخن ، جوحی را شناخت و یاد حیله گری و صحنه سازی اش افتاد . [ دَغَل = فریب کاری و نیرنگبازی ]

گفت : آن شش پنج با من باختی / پار اندر شَشدَرَم انداختی

قاضی گفت : تو پارسال با من آن قمار را بازی کردی و مرا به قول نردبازان «ششدره» کردی . یعنی بر مت غالب آمدی و من در مقابلت به اصطلاح قافیه را باختم . [ ششدره = کنایه از مبهوت و متحیّر و عاجز ماندن در امور . ( فرهنگ لغات و تعبیرات مثنوی ، ج 6 ، ص 51 ) . در اصل اصطلاحی است در نردبازی که به آن ششدره می گویند و آن چنین است که نردباز ، شش خانه مقابلِ مهره های حریف را گرفته باشد و او نتواند مهره های خود را حرکت دهد . در نتیجه ششدره می شود و بازی را می بازد . ]

نوبتِ من رفت ، امسال آن قمار / با دگر کس باز ، دست از من بدار

اینک نوبت من گذشته است . دست از سرِ من بردار و امسال این قمار را با دیگری بازی کن .

از شش و از پنج ، عارف گشت فرد / مُحتَرِز گشته ست زین شش پنج نرد

عارف بِالله (انسان کامل) از جهات ششگانه و حواس پنجگانه رهیده است . یعنی او از حیطۀ محسوسات و حصار مادیّات بیرون است . و از آن دوری جسته است . ( مُحتَرِز = خویشتن داری / «پنج» در این بیت کنایه از حواس پنجگانه و «شش» کنایه از جهات ششگانه است . و روی هم رفته «پنج و شش» کنایه از جهان محسوسات است . ) [ مولانا از این بیت تا آخر این بخش به توصیف انسانِ کاملِ مُکمِّل می پردازد . ]

رَست او از پنج حسّ و شش جهت / از ورایِ آن همه کرد آگهت

عارفِ بِالله از حواسِ پنجگانه و جهاتِ ششگانه (جهان محسوسات) رهیده است . و از ماورای آن تو را از حقایق آگاه می کند .

شد اشاراتش اشاراتِ ازل / جاوَزَ الاَوهام طُرّاََ و اعتَزَل

اشارات او همچون اشارات حضرت ازل است . یعنی رموز و اشارات انسان کامل مانند رموز و اشارات حضرت حق در حیطۀ اوهام و عقول بشری در نمی گنجد . زیرا حقیقت باطنی انسان کامل کلّاََ از حیطۀ اوهام فراتر رفته و از آن کناره گرفته است .

زین چَهِ شش گوشه گر نَبوَد برون / چون برآرَد یوسفی را از درون ؟

اگر او از چاه شش گوشه بیرون نبود . چگونه می توانست یوسف را از چاه بیرون کشد ؟ یعنی اگر انسانِ کاملِ مکمِّل از حیطۀ دنیا که به منزلۀ چاه تنگ و تاریک است رها نبود چگونه می توانست روح آدمیان که همچون یوسف مصری به چاه اندر افتاده از چاه دنیا بیرون آورد ؟

واردی بالایِ چرخِ بی سُتُن / جسمِ او چون دلو در چَه چاره کُن

او پیشاهنگی است که بر فراز آسمان بی ستون قرار دارد . جسم او همچون دلو در عمقِ چاه ، گرفتاری به چاه افتادگان را بر طرف می کند . یعنی روحِ انسانِ کاملِ مکمِّل در ماورای چاهِ دنیاست و توسّطِ جسمش که همچون دلو است روح های افتاده در چاهِ دنیا را بر می کشد و تعالی می بخشد . [ وارد = وارد شونده به آب ، کسی که پیشاپیش کاروان به طلب آب و گیاه حرکت می کند ، در اینجا یعنی پیشوا و پیشاهنگ / سُتُن = مخفّفِ ستون ]

یوسفان چنگال در دلوش زده / رَسته از چاه و شَهِ مصری شده

یوسف ها بر دلوِ او چنگ زده اند و از چاه رهیده اند و پادشاه مصر شده اند . یعنی ارواح طالبان حقیقت از مصاحبت با عارفانِ بِالله از چاه تاریک و دنیا و هوی رسته اند و شاهِ عرصۀ حقیقت و معرفت شده اند .

دلوهایِ دیگر از چَه آب جُو / دلوِ او فارغ ز آب اصحاب جُو

دلوهای دیگر از چاه ، آب طلب می کنند . امّا دلوِ او از آب فارغ است و خواهان یاران است . یعنی در حالی که انسان های عادی فقط در اندیشۀ لذّات نفسانی و حظوظ دنیوی هستند . انسانِ کاملِ مکمِّل به فکر نجات آدمیان از چاه دنیا و نفسانیّات است . [ صاحب منهج می نویسد : دلوِ وجود آدمیان معمولی خواهان آب (منافع و حظوظ) از چاه دنیاست ولی وجودِ عارفِ بِالله از اینگونه آب ها فارغ است و خواهان رفیق همطریق است ( منهج القوی ، ج 6 ، ص 613

دلوها غوّاصِ آب از بهرِ قُوت / دلوِ او قوت و حیاتِ جانِ حُوت

دلوِ سایر مردم برای پیدا کردن غذا در آب فرو رود . امّا دلوِ او مایه غذا و زندگیِ جانِ ماهی است . یعنی انسان های معمولی دائماََ به چاه دنیا وارد می شوند و از آن به منافع و حظوظ نفسانی دست می یازند . ولی وجودِ عارفانِ بِالله مایۀ تغذیه روحی و معنوی ماهیان دریای معرفت و حقیقت است . [ حُوت = ماهی ، کنایه از طالبان بحر حقیقت ]

دلوها وابستۀ چرخِ بلند / دلوِ او در اِصبَعَینِ زورمند

دلوها مقیّد به آسمان رفیع است . یعنی وجود انسان های عادی وابسته به مقتضیّات طبیعی و مادّی است . در حالی که وجودِ او وابسته به دو انگشت قدرتمند است . یعنی وجود انسان کامل تحت تصرفات الهی است . [ اِصبَعَین = به معنی دو انگشت دست است . این اشاره است به حدیث « همانا دل های آدمیزادگان میانِ دو انگشتِ خداوند است و او هر طور خواهد دگرگونش کند » ( شرح اسرار ، ص 37 ) منظور از دو انگشت ، صفت جلال و جمالِ خداوندی است . یعنی دلِ مومن میان دو صفت از صفاتِ متقابلۀ قبض و بسط ، فرح و غم و هدایت و ضلالت است . ]

منظور بیت : همگان مقهور تصرفات طبیعی و مادّی اند . امّا عارفان بالله از تصرفات طبیعی رها شده اند و خود را تحت تصرفات الهی قرار داده اند .

دلو چِه و ، حَبلِ چِه و ، چرخِ چی ؟ / این مثال بس رکیک است ای اَچی

برادر جان ، دلو دیگر چیست ؟ ریسمان چیست ؟ چرخ چه معنی دارد ؟ این تشبیهات و تمثیلان بسیار زشت و نامناسب است . یعنی تمثیلات من از روی ناچاری است و می خواهم مقاصدم را قدری به اذهان نزدیک کنم . و الّا این تمثیلات همه ناقص و ابتر است . [ اَچی = برادر ، لفظی ترکی است ]

از کجا آرَم مثالی بی شکست؟ / کُفوِ آن ، نه آید و نه آمده ست

من تمثیل صحیح و کامل از کجا بیاورم ؟ یعنی هر تمثیلی که در بیان انسان کامل آریم . همینگونه زشت و ناساز است . زیرا همتای عارف کاملِ مکمِّل ، مثل و مانندی نیامده است .

صد هزاران مرد پنهان در یکی / صد کمان و تیر دَرجِ ناوَکی

صد هزار نفر در یک نفر نهفته شده است . یعنی عارفِ بالله از حیث جامعیّت و شمول خود به تنهایی یک امّت است . گویی که صد تیر و کمان در تیری کوچک جای گرفته است . [ دَرج = گنجانیدن چیزی در چیزی دیگر / ناوُک = نوعی تر کوچک که آن را در غلاف آهنین یا چوبین که مانند ناوی باریک بود می گذاشتند ]

ما رَمَیتَ اِذ رَمَیتی ، فتنه ای / صد هزاران خِرمن اندر حَفنه ای

آیه ما رَمَیتَ اِذ رَمَیتَ فقط برای امتحانِ مُحتَجَبان از حقیقت بوده است . یعنی آنکه تیر انداخت (یا مُشتی خاک به سوی کفّار پرتاب کرد) در حقیقت خدا بود منتهی از طریق پیامبر (ص) . امّا صد هزار خرمن در آن نهفته است . ( حَفنه = مشتی از طعام گندم و نظیر آن ) [ چون قشریان رمز اتّحادِ حق و خلق و ظاهر و مظهر را درنیافتند خیال کردن که فعل رَمی بالاستقلال از پیامر (ص) سرزد . ]

آفتابی در یکی ذَرّه نهان / ناگهان آن ذَرّه بگشاید دهان

انسان کامل همچون آفتابی است که در اندرون ذرّه ای پنهان شده است . یعنی روح انسان کامل مانند آفتاب با عظمت است . ولی جسمش ظاهراََ کوچک و حقیر است . امّا همین ذرّه ناگهان دهان می گشاید . [ بیت بعدی متمّم معنی این بیت است . ]

ذرّه ذرّه گردد افلاک و زمین / پیشِ آن خورشید ، چون جَست از کمین

و چون آن خورشید از نهانگاه خود بیرون آید . آسمان ها و زمین در برابرش ذرّه ذرّه شوند . [ منظور مولانا از دو بیتاخیر که بر سبیل تمثیل آورده اینست : انسان کامل بر حسب ظاهر ذَرّه ای خُرد و بی مقدار است و چون با دید ظاهر بدو درنگری حقیر و ناچیزش یابی . و حال آنکه او خورشیدی عظیم به نام روح لطیف ربّانی در خود نهفته دارد که در قیاس با آن ، نظام شکوهمند افلاک به چیزی شمرده نآید . ]

این چنین جانی چه در خوردِ تن است ؟ / هین بشُو ای تن از این جان هر دو دست

چنین روح گرانقدری مگر ممکن است که سزاوار جسم باشد ؟ معلوم است که با چنین عظمتی هیچ نسبتی با جسم ندارد . پس ای جسم ، از چنین جانِ عظیمی دست بشُوی . یعنی غُل و زنجیرت را از بال و پَر روح بردار تا روح در اعلی مرتبۀ آسمان به پرواز درآید .

ای تنِ گشته وِثاقِ جان ، بس است / چند تانَد بحر در مَشکی نشست ؟

ای جسمی که منزلگهِ روح شده ای . دیگر بس است . تا کی ممکن است که دریا در مَشکی جای گیرد . [ وِثاق = اتاق ، خرگاه ]

ای هزاران جبرئیل اندر بشر / ای مسیحانِ نهان در جَوفِ خر

ای انسان کاملی که به تنهایی معادل هزاران جبرییلی . ای انسان کاملی که جمعِ ارواح پاکان در قالب عنصری تو نهفته است . [ منظور بیان جامعیّت انسان کامل است که او به تنهایی جامعِ جمیع ساحات و حضرات وجودی است . «مسیح» که در اینجا به صورت جمع آمده کنایه از «روح» لطیف ربّانی است . و «خر» کنایه از جسم و کلّاََ جنبۀ مادّی و بهیمی انسان است . ]

ای هزاران کعبه پنهان در کنیس / ای غلط اندازِ عِفریت و بِلیس

ای انسان کامل ، عظمت باطن تو را می توان اینگونه مثال زد : روح تو همچون هزاران کعبه است . و جسم تو همچون بُتخانه . که این هزاران کعبه در بُتخانه ای پنهان شده است . تو ای انسان کامل دیو و ابلیس را به اشتباه انداخته ای . ( کنیس = بُتت خانه ، معبد یهودیان / غلط انداز = به اشتباه درآورنده / عِفریت = مشتق از عَفر ( = خاک ، به خاک مالیدن ) به معنی مردِ زشت روی نیرومند است ( مفردات راغب ، ص 351 ) . زمخشری و امام فخر رازی در تفسیر خود در معنی عفریت گفته اند : مردی خبیث و مهیب که پشتِ حریفان را به خاک می رساند ( الکشّاف ، ج 3 ، ص 367 و التفسیر الکبیر ، ج 24 ، ص 197 ) . طبرسی از قول ابن عباس گفته است : عفریت به معنی سرکش و گُربُز است ( مجمع البیان ، ج 7 ، ص 233 ) ) [ ابلیس خلقت آتشین خود را بر خلقت گِلین آدم (ع) برتر دانست و نتوانست گوهر تابناک روح ربّانی آدم را ببیند . ابلیسانِ آدم روی نیز همینگونه اند . خود را از اهل الله و خاکساران ذوالجلال برتر دانند و با تکبّر و غرور به آنان درنگرنند . ]

سَجده گاهِ لامکانی در مکان / مر بِلیسان را ز تو ویران دکان

آدم سجده گاهی لامکانی در مکان است . دکان ابلیسان و شیاطین بر اثر وجود تو از رونق افتاد و ویران شد . زیرا خود را برتر از تو دانستند و به راه طغیان و عصیان رفتند .

که چرا من خدمتِ این طین کنم ؟ / صورتی را من لقب چون دین کنم ؟

شیطان می گوید : چرا باید بر این موجود گِلی (انسان) سجده آورم ؟ چرا باید بر قالبی عنصری نام دین و ایمان بنهم ؟ [ شیطان صفتان نیز با ناز و تکبّر گویند که عارفانِ بالله و خاکساران لِلّه کیان اند که با دیدۀ عزّت و کرامت بدانان درنگریم ؟ ]

نیست صورت ، چشم را نیکو بمال / تا ببینی شَعشَعۀ نورِ جلال

پس بدین صورت پرستان کودن و غبیّ خطاب در می رسد که آدم (انسان کامل) فقط همین کالبد عنصری نیست . چشمانت را خوب بمال تا پرتو نور جلال الهی را در وجود او ببینی .

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر حکایت بعد