وحی آمدن از حق تعالی به موسی که بیاموزش | شرح و تفسیر

اختیار آمد عبادت را نمک / ورنه می گردد به ناخواه این فلک

در اینجا مولانا به موضوع جبر و اختیار در انسان می پردازد و می فرماید : اختیار ، نمکِ عبادت است و اِلّا افلاک نیز بی اختیار در حالِ گردش و چرخش اند . [ کسی که با اختیار به عبادت حق می پردازد عملش ارزشمند است . امّا تسبیح و نیایشِ موجوداتی که جبراََ صورت می گیرد ارزشی ندارد . و نیز انسانی که بر حسبِ عادت و نه معرفت ، خدا را عبادت می کند نیز داخل در عابدانِ جبری است و مسلماََ ارزشِ عبادتِ اهلِ معرفت را ندارد . چرا که عادت از بزرگترین بازدارنده های اختیار است . ]

گردشِ او را نه اَجر و ، نه عِقاب / که اختیار آمد هنر ، وقتِ حساب

گردش و چرخشِ افلاک نه پاداشی دارد و نه کیفری . زیرا این حرکت ، فاقدِ اختیار است در حالی که در روزِ قیامت کاری که از روی اختیار انجام شده باشد ، هنر شمرده می شود .

جمله عالَم خود مُسَبّح آمدند / نیست آن تسبیحِ جبری مزدمند

همۀ موجوداتِ این جهان خدا را تسبیح می گویند . امّا تسبیح و نیایشی که اجباراََ صورت می گیرد هیچ پاداشی ندارد .

تیغ در دستش نِه ، از عجزش بکن / تا که غازی گردد او یا راهزن

حق تعالی به موسی فرمود : تو به دستِ این جوان ، تیغی برّان قرار بده و ناتوانی او را از میان ببر . آنگاه مشاهده کن که او جنگجوی راهِ می شود و یا راهزن . [ غازی = جنگجو ، پیکارگر ]

ز آنکه کرَّمنا شد آدم ز اختیار / نیم زنبورِ عسل شد ، نیم مار

زیرا انسان از آنرو که دارایِ اختیار است مظهرِ تام و تمامِ کرّمنا ( = گرامی داشتیم ) است . نیمی از آدمیان همانندِ زنبورِ عسل ، حامل شیرینی و خوبی اند و نیمی دیگر ، مانندِ مار ، حاملِ زهر و بَدی . [ مصراع اوّل اشاره است به آیه 70 سورۀ اِسراء که توضیح آن در شرح بیت 67 دفتر دوم آمده است . مولانا در ابیات بعدی به شرح و تفسیر مصراع دوم می پردازد . ]

مؤمنان کانِ عسل زنبوروار / کافران خود ، کانِ زهری همچو مار

مؤمنان در مثل ، مانند زنبور عسل ، معدنِ عسل هستند و کافران مانندِ مار ، معدنِ زهر .

ز آنکه مؤمن خورد بگزیده نبات / تا چو نَحلی گشت ریقِ او حیات

زیرا مؤمن از گیاهانِ برگزیده و نخبه می خورد تا اینکه آبِ دهانش مانندِ زنبورِ عسل ، شیرین و حیات بخش می شود .

باز کافر خورد شربت از صَدید / هم ز قُوتش زهر شد در وی پدید

امّا نوشیدنی کافر ، چرکآبه است آمیخته به خون . این زهرآبه نتیجۀ غذایی است که او می خورد . [ مصراعِ دوم اشاره است به آیه 16 سورۀ ابراهیم « و از پسِ او دوزخی است سوزان و آشامانیده شود از شوخ آبه » ]

صدید = چرکآبه ای که با خون آمیخته و از زخم جاری شود و این تمثیلی است از طعامِ دوزخیان ( مجمع البیان ، ج 5 ، ص 307 و مفردات ، ص 276 )

اهلِ الهامِ خدا ، عینُ الحیات / اهلِ تَسویلِ هوا ، سَمّ المَمات

آنها که اهلِ الهاماتِ ربّانی هستند به منزلۀ چشمۀ آبِ حیات اند . ( زیرا آبِ حیاتِ ایمان و ایقان از قلبِ آنان بر زبانشان جاری می شود ) و امّا آنان که مفتونِ هوای نَفس هستند به منزلۀ زهزِ کُشنده اند .

تَسویل = بدی را در نظرِ کسی خوب جلوه دادن ، فریب دادن ( مجمع البیان ، ج 5 ، ص 215 و مفردات ، ص 249 )

در جهان این مدح و شاباش و زهی / ز اختیارست و حفاظِ آگهی

در این جهان ، این همه ستایش و تحسین و آفرینی که در موردِ کسی گفته می شود . جملگی بر اثرِ داشتن اختیار است و ستایش کننده با آگاهی مدح و ثنای کسی را می گوید . [ شاباش = آفرین ، پول ها و طلاهایی که در جشنِ عروسی بر سرِ عروس و داماد و یا رقصندگان می پاشند ]

جمله رندان چونکه در زندان بُوَند / مُتّقی و ، زاهد و ، حق خوان شوند

آدم های لاابالی وقتی گرفتارِ زندان می شوند . پرهیزگار و پارسا و حق طلب می شوند . [ این حال در آنان غالباََ اضطراری و یا تصنّعی است و ای بسا به محضِ آنکه از حبس آزاد شوند دوباره به شرارت روی آورند . ]

چونکه قدرت رفت ، کاسد شد عمل / هین که تا سرمایه نستاند اَجل

همینکه قدرت بر انجامِ اعمال از آدمی سلب شود . دیگر آن عمل رونقی ندارد . یعنی انجامِ اعمالِ نیک تا وقتی با ارزش و قابلِ تحسین است که انسان به انجامِ اعمالِ بَد نیز قادر باشد . به عبارت دیگر هرگاه انسان با تکیه بر عقل و اراده از میانِ دو راهِ مستقیم و منحرف ، راهِ مستقیم را برگزیند ، این عمل بسیار قابلِ احترام است . امّا اگر از آدمی ، قدرت و امکانِ عملِ بد گرفته شود و او چاره ای جز انجام اعمال نیک نداشته باشد ، کارِ او در خورِ تحسین نیست . پس بهوش باش که مبادا اَجل ، سرمایه نیک بختی ات را بگیرد . بنابراین پیش از آنکه روزگار ، توانِ جسمی و مالی تو را زایل کند . غولِ نفس را مقهورِ خود کن و در راهِ مستقیم گام بردار .

قدرتت سرمایه سود است هین / وقتِ قدرت را نگه دار و ببین

بهوش باش که توان و قدرت تو ، در واقع سرمایۀ سود و نفع حقیقی توست . در ایّامی که قدرت انجام اعمال نیک را داری قدرِ آن را بدان و فرصت را از دست مده .

آدَمی بر خِنگِ کرّمنا سوار / در کفِ دَرکش عِنانِ اختیار

انسان بر اسبِ « کرامت بخشیدیم » سوار شده است و لگامِ اختیار در دستِ فهم و معرفتِ اوست . ( خِنگ = اسب سپید موی ، اسب سفید رنگ ) [ مصراع اوّل اشاره است به آیه 70 سورۀ اِسراء که توضیح آن در شرح بیت 67 دفتر دوم آمده است . ]

باز موسی داد پند او را به مهر / که مُرادت زرد خواهد کرد چهر

دوباره حضرت موسی (ع) از روی محبت و دلسوزی پندهایی داد و گفت که رسیدن به این مطلوب تو را پریشان و افسرده خواهد کرد

ترکِ این سودا بگو ، وز حق بترس / دیو داده ستت برایِ مکر ، درس

بهتر است از این خیالات یاوه و آرزوهای بی اساس دست برداری و از خدا بترسی که قطعاََ شیطان این درس را برای فریبت به تو داده است . [ در آیه 101 سورۀ مائده آمده است « ای کسانی که ایمان آورده اید هرگز از چیزهایی نپرسید که اگر آشکار شود نژندتان کند … » بنابراین سؤاکردن نیز آدابی دارد . آدمی نباید سؤالی کند که تحملِ شنیدن جوابِ آن را ندارد . ]

شرح و تفسیر بخش قبل                   شرح و تفسیر بخش بعد