عذر خواستن عاشق از گناه خویش به تلبیس | شرح و تفسیر

من همی دانستمت بی امتحان / لیک کی باشد خبر همچون عِیان ؟

من اگر چه بدونِ امتحان نیز تو را می شناختم امّا شنیدن کی بُوَد مانندِ دیدن .

آفتابی نامِ تو مشهورِ و فاش / چه زیان است ار بکردم ابتلاش ؟

تو مانندِ آفتابِ جهانتابی که آوازه اش همه جا را گرفته است . من اگر بخواهم آفتاب را امتحان کنم ، این امتحان چه ضرری به او می زند ؟ مسلماََ این کار هیچ ضرری ندارد .

تو مَنی ، من خویشتن را امتحان / می کنم هر روز در سود و زیان

تو در واقع خودِ منی زیرا وجودِ عاشق در معشوق فانی می گردد و لذا عاشق همان معشوق است . پس من با امتحان کردنِ تو در واقع دارم خودم را به هنگامِ منفعت و ضرر می آزمایم .

انبیا را امتحان کرده عُدات / تا شده ظاهر از ایشان مُعجزات

دشمنان ، پیامبران را موردِ امتحان قرار داده اند و این امتحان سببِ ظهورِ معجزات و خرقِ عاداتِ آنان شد . ( عُدات = دشمن ، متجاوز ) [ طلب معجزه از پیامبران غالباََ از سویِ منکران و حق ستیزان صورت می گرفت . زیرا افرادِ سلیم و صالح بی مشاهدۀ معجزات و خرق عادات نیز انبیاء و اولیاء را بر حق می دانند . ]

امتحانِ چشمِ خود کردم به نور / ای که چشمِ بَد ز چشمانِ تو دور

ای نورِ چشمِ من که چشمِ بَد از تو دور باد ، من در واقع چشمِ خود را به وسیل] نور امتحان کردم .

این جهان همچون خراب است و تو گنج / گر تَفَحُّص کردم از گنجت ، مَرَنج

در مَثَل این دنیا مانندِ ویرانه ای است و تو مانندِ گنجی هستی که در آن نهفته ای . اگر من گنجِ وجودت را جستجو کردم ناراحت نشو .

ز آن چنین بی خُردگی کردم گِزاف / تا زنم با دشمنان هر بار لاف

من از آنرو چنین گستاخی بیهوده ای کردم و در این گستاخی ، سخت زیاده روی کردم که همیشه بتوانم نزدِ دشمنانم ، خودستایی کنم . [ بی خُردگی = در اینجا به معنی گستاخی آمده است )

تا زبانم چون تو را نامی نهد / چشم از این دیده گواهی ها دهد

تا هر گاه زبانم نامِ تو را یاد می کند چشمانم نیز از عفت و پاکی تو دیده گواهی دهد . [ یعنی دعویِ باطل ندارم بلکه سخنم با قلبم یکی است . نکته ظریف در این بیت اینست که چشم ، آینه قلب و روح است . قلب چه با صفا باشد و چه تیره ، بازتابش در چشمِ افراد نمایان می شود . ]

گر شدم در راهِ حُرمت ، راهزن / آمدم ای مَه به شمشیر و کفن

ای ماه اگر در راهِ احترامِ به تو راهزن و گستاخ شده ام ، یعنی اگر به تو بی احترامی کردم و بر خلافِ ادب ، حرکتی ناشایست بجا آوردم . اینک از تو حقیقتاََ پوزش می خواهم . [ « شمشیر و کفن پیشِ کسی نهادن » کنایه از مبالغه در عذر خواستن است . ]

جز به دستِ خود مَبُرَّم پا و سر / که از این دستم ، نه از دستِ دگر

دست و پای مرا فقط با دستِ خود قطع کن زیرا من دست پروردۀ تو هستم نه دیگری . [ میر عبدالفتّاح از شارحان مثنوی می گوید : منظور از « این دستم » اینست که من دست پروردۀ تو هستم ( مثنوی مولوی معنوی ، ج 5 ، ص 28 ) . برخی نیز گفته اند از اغیار نیستم بلکه محرمِ تو هستم . ]

از جدایی باز می رانی سُخُن / هر چه خواهی کُن ، ولیکن این مکُن

دوباره داری حرف از جدایی و فراق می زنی . بسیار خوب ، هر چه دلت می خواهد انجام بده امّا فقط حرف از جدایی نزن .

در سخن آباد این دَم ، راه شد / گفت امکان نیست ، چون بیگاه شد

جمیعِ شارحان مثنوی این بیت و بیت بعدی را قول مولانا دانسته اند : در این لحظه ما به سرزمین سخن درآمدیم و می خواهیم معانی والایی در بیان آریم . امّا حیف که امکانِ بازگویی آن را نداریم زیرا وقت تنگ است . [ مولانا وقتی که در اینجا به موضوع «فِراق» می رسد . فیلش یادِ هندوستانِ عالَمِ حقیقت می کند و به یادِ فِراقِ انسان در ویرانکدۀ دنیا می افتد . امان از فراق .

شرح این هجران و این خونِ جگر / این زمان بگذار تا وقتِ دگر

مثنوی معنوی شرح این فراق و بیان طریق وصال است . نایِ وجودِ آدمی از نیستانِ حقیقت جدا افتاده است . پس باید بکوشد تا به روزگارِ وصل خویش برسد . مولانا در این بیت می گوید می خواهیم موضوعِ مهمِ فِراقِ انسان را از عالَمِ حقیقت مفصلاََ بازگو کنیم . امّا فعلاََ فرصت نیست چون نکاتِ دیگری را باید شرح دهیم . ]

پوست ها گفتیم و ، مغز آمد دَفین / گر بمانیم ، این نمانَد همچنین

صورتِ ظاهرِ حکایت را بازگو کردیم . امّا مغز و مقصودِ آن همچنان پوشیده است . اگر زنده بمانیم نمی گذاریم پوشیده بماند بلکه آن را بیان خواهیم کرد .

شرح و تفسیر بخش قبل                      شرح و تفسیر بخش بعد