شناختن هر حیوانی بوی عدو خود را و حذر کردن | شرح و تفسیر

بل عدوِ خویش را هر جانور / خودد بداند از نشان و ، از اثر

این حالت تنها به اسب اختصاص ندارد بلکه هر حیوانی دشمن خود را از علایم و نشانه هایی باز می شناسد . [ اینکه هر حیوانی بی آنکه دشمن خود را قبلاََ دیده باشد او را فوراََ می شناسد و از او می رمد در حیوانات ، صورت غریضی دارد . قدما این حالت را به قوۀ وهمیّه نسبت داده اند . ]

روز ، خفّاشک نیارد بَر پرید / شب بُرون آمد ، چو دزدان و چَرید

مثلاََ خفّاش هنگام روز ، قادر به پرواز نیست . از اینرو ماند دزدان ، شب هنگام از لانۀ خود بیرون می آید و به دنبالِ قُوت و غذای خود می رود . [ مولانا در این بیت و ابیات بعدی «خفّاش» را به عنوان تمثیلی از حق ستیزان و ظاهر بینان بکار می گیرد . چرا که اینان به اقتضای باطنِ تاریک خود ، رویت شمسِ حقیت را برنمی تابند و همواره وجودِ حقیر خود را در حجابِ ده توی جهل و غفلت نهان می دارند . و نیز «آفتاب» تمثیلی از انسان کامل و عارف واصل است . رجوع کنید به شرح بیت 47 دفتر دوم ]

از همه محرومتر خفّاش بود / که عدوِ آفتابِ فاش بود

خفّاش از همۀ حیوانات محروم تر و بینواتر است . زیرا او دشمنِ آفتابِ عالمتاب است .

نه تواند در مَصافش زخم خَورد / نه به نفرین تانَدش مهجور کرد

خفّاشِ حقیر نه می تواند در نبرد با خورشید ، زخم و ضربه ای را تحمل کند و نه می تواند با نفرینِ خود ، آفتاب را مهجور و منزوی کند .

آفتابی که بگردانَد قَفاش / از برایِ غصّه و ، قهرِ خُفاش

اگر آفتاب به خاطر ناراحتی و غمی که خفّاش از شعاعِ خورشید پیدا می کند ، پرتوِ خود را از او بگیرد و بدو پشت کند . ( قَفا = پسِ گردن ) [ ادامه معنا در بیت بعد ]

غایتِ لطف و ، کمالِ او بُوَد / گر نه خفاشش کجا مانع شود ؟

این کارِ خورشید ، نهایت لطف و کمالی است که نسبت به خفّاش اظهار کرده است . و گرنه خفّاش کجا می تواند مانع از نورافشانی خورشید شود ؟

دشمنی گیری ، به حدِ خویش گیر / تا بُوَد ممکن که گردانی اسیر

ای حق ستیز اگر قصدِ آن داری که با کسی دشمنی کنی ، کسی را به عنوان دشمن انتخاب کن که بتوانی او را مغلوب و مقهور کنی .

قطره با قُلزُم چو اِستیزه کند / ابله است او ، ریشِ خود برمی کنَد

برای مثال ، اگر قطره با دریای پهناور ستیزه کند حاصلی ندارد جز آنکه آن نادان آبروی خود را می ریزد و بیهوده ناراحتی می کشد . ( قلزم = دریای سرخ ، در مثنوی غالباََ به معنی مطلقِ دریای پهناور بکار رفته است . در اینجا کنایه از هادیان و مرشدان حقیقی است / ریش برکندن = تشویش بی فایده کشیدن ، خود را بیهوده ناراحت کردن ) [ همینطور هرگاه حق ستیزانِ حقیر با هادیان دریا دل به مقابله برخیزند قطعاََ خود را مسخره کرده اند . ]

حیلتِ او از سِبالش نگذرد / چنبرۀ حُجرۀ قمر چون بَر دَرَد ؟

حیلۀ این شخصِ حقیر که حتی از سبیل های ناچیزش نیز فراتر نمی رود چگونه می تواند حلقۀ منزلگاهِ رفیعِ ما را از هم بگسلد ؟ ( سِبال = سبلت ، سبیل / چَنبره = حلقه ) [ حجرۀ قمر = اشاره است به منزلِ ماه ، در اصطلاح نجومی منزل ، جایگاه ماه است در میان مجموعۀ ستارگان در منطقة البروج و یا نزدیک آن . زیرا حجره ، لفظاََ به معنی اتاق و چهار دیواری است ، آمّا منظور از آن در این بیت ، انسان کامل و عارف واصل است که دمادم از شمس حقیقت ، نورِ ولایت و هدایت اقتباس می کند . بنابراین افراد ظاهربین نمی توانند با اولیاء درآویزند . ]

با عدوِ آفتاب این بُد عِتاب / ای عدوِ آفتابِ آفتاب

ای دشمنِ آفتابِ آفتاب ، یعنی ای کسی که با آفتاب حقیقت مخالفت می کنی ، دشمن آفتاب را اینگونه نکوهش می کنند . [ شاه داعی ، « آفتابِ آفتاب » را حضرت رب الارباب می داند ( شرح مثنوی معنوی شاه داعی ، ج 2 ، ص 104 ) ]

ای عدوِ آفتابی کز فَرَش / می بلرزد آفتاب و ، اخترش

ای کسی که دشمنِ آفتابی ، از شکوه و جلالِ چنین آفتابی همۀ خورشیدها و ستارگانش به خود می لرزند .

تو عدوِ او نه یی ، خصمِ خودی / چه غم آتش را ، که تو هیزم شدی ؟

تو در واقع با خود دشمنی می کنی نه با خورشیدِ حقیقت . برای مثال ، آتش از وجودِ هیزم چه غمی دارد ؟ مسلماََ هیچ غمی ندارد و تو را می سوزاند . [ بنابراین تو ای حق ستیز در برابر آتشِ قهرِ الهی چیزی نیستی . ]

ای عجب ، از سوزشت او کم شود ؟ / یا ز دردِ سوزشت پُر غم شود ؟

آیا اگر آتشِ قهرِ الهی ، تو را بسوزاند از سوختن تو چیزی از او کاسته می شود ؟ مسلماََ نمی شود و یا مثلاََ از دردِ سوختن تو غمگین می شود ؟

رحمتش نه رحمتِ آدم بُوَد / که مِزاجِ رحمِ آدم ، غم بُوَد

رحمتِ بیکرانِ الهی را نباید با ترحّمِ انسان مقایسه کرد . زیرا ترحّمی که در انسان وجود دارد آمیخته با اندوه است . [ صفت رحمت در انسان ، جنبۀ انفعالی دارد یعنی آدمی ابتدا دچارِ رقّتِ قلب و حُزنِ درونی می شود و سپس موجِ رحمت و مهربانی در قلبش پدید می آید . در حالی که صفتِ رحمت در حق تعالی ذاتی است و هیچگونه انفعالی در ذاتِ اقدسِ او راه ندارد . ]

رحمتِ مخلوق باشد غُصّه ناک / رحمتِ حق از غم و غصّه ست پاک

مهربانی و ترحّمِ آدمیان با اندوه درآمیخته است ، امّا رحمتِ حق تعالی از اندوه و غصه پاک و مبرّاست .

رحمتِ بی چون ، چنین دان ای پدر / نآید اندر وَهم از وَی جُز اثر

ای پدر جان ، رحمتِ حق تعالی را باید بی چون و چند بدانی ، یعنی رحمتِ او از حیطۀ توصیف ، خارج است و نمی توان برای آن ، حدّ و رسمی تعیین کرد . بنابراین رحمتِ او در ظرفِ وَهم و گمانِ ما نمی گنجد . بلکه تنها آثاری از آن را می توان دریافت .

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد