ماجرای مرد و زن افتاد نقل / آن مثالِ نَفسِ خود می دان و عقل

ماجرای مرد و زن اعرابی را مذکور بر مثال نَفس و عقل خود قلمداد کن . ( توضیح بیشتر در باره عقل در شرح بیت 1109 همین دفتر آمده است )

این زن و مردی که نَفس است و خِرَد / نیک بایست است بهرِ نیک و بَد

منظور ما از این زن و مرد ، نفس و عقل است که وجود آن دو برای افراد خوب و بد لازم و ضروری است .

وین دو بایست ، در این خاکی سرا / روز و شب در جنگ و اندر ماجرا

وجود این دو برای این جهان مادی ، لازم و ضروری است و این دو ، روز و شب در این جهان در حال ستیز و چون و چرا هستند . ( خاکی سرا = جهان مادی ، زمین )

زن همی خواهد حویجِ خانقاه /  یعنی آبِ رُو و نان و خوان و جاه 

زن که همانا نفسِ آدمی است . همواره در جستجوی احتیاجاتِ خانگی از قبیل آب و نان و جاه و مباهات و افتخار است . ( حویج = مایحتاج زندگی )

نَفس ، همچون زن پیِ چاره گری / گاه خاکی ، گاه جُوید سروری

نفس همانند زن ، همواره جویای چاره گری است . یعنی برای رسیدن به مقصودش ، گاه خود را خاکسار و فروتن می کند و گاه جویای بلند مرتبگی می شود .

عقل ، خود زین فکرها آگاه نیست / در دِماغَش جز غمِ الله نیست

ولی عقل ، نیک و بد را به گونه ای دیگر باز می شناسد . زیرا در فکر و ذهن او به جز تکاپو به سوی پیشگاه الهی ، غمِ دیگری نیست . [ نفس و عقل برای بقای حیات ، لازم است و هر فردی به آن دو نیازمند است . نفس جویای معاش مادی است و عقل دنبال نیازهای معنوی ، بنابراین کمال مطلوب در حد اعتدال میان آن دوست ]

گرچه سِرّ قصه این دانه است و دام / صورتِ قِصّه شِنو اکنون تمام

اگر چه رازِ این قصه ، بیان ارتباط عقل و نفس است که همچون دانه و دام است که به یکدیگر مربوط اند . ولی اکنون تو صورت ظاهر داستان را به طور کامل بشنو . زیرا صورت و معنا لازم و ملزوم هم هستند .

گر بیانِ معنوی ، کافی شدی / خَلقِ عالَم ، باطل و عاطل بُدی

اگر بیان معنوی کافی می شد . یعنی اگر ایمان مجرد و عرفان و اعتقاد تنها برای مومن شدن کفایت می کرد . مردم جهان عاطل و باطل می شدند . یعنی کسی در جهت عبادات و طاعات و اعمال حسنه نمی کوشید . ( شرح کبیر انقروی ، ج 3 ، ص 1002 ) زیرا این اعمال ، جهت انگیختن تلاش در آدمی است . [ ملا هادی سبزواری می گوید : هر معنی را صورتی و هر حقیقتی را رفیقی است و باید آدمی جامع همه اوضاع سیّه باشد و اِلّا انسان ناقص خواهد بود . ( شرح اسرار ، ص 72 ) . به هر حال هم صورت لازم است و هم معنا . ]

گر محبّت فکرت و معنیستی / صورتِ روزه و نمازت نیستی

مثلا اگر محبت خدا ، فقط عبارت بود از فکر و معنا ، دیگر نماز و روزه تو صورت پیدا نمی کرد و لازم نمی شد که به عبادات ظاهری توجه کنی . [ مولانا با اینکه معنا را همیشه اصل می داند ولی شکل و قالب را نیز لازم می شمرد . به همین لحاظ در اصالت بخشیدن به معنا ، صورت را هرگز قربانی نمی کند . در کتاب شریف فیه ما فیه در ضرورت حفظ صورت و شکل ظاهری نماز می گوید : « دانه قیسی را اگر مغزش را تنها بکاری ، چیزی نروید . چون با پوست بهم بکاری ، بروید . پس دانستیم که صورت نیز در کار است و نماز نیز در باطن است . لاصَلوة اِلّا بِحُضورالقَلب . اما لابُد است که به صورت آری و رکوع و سجود کنی . به ظاهر ، آنگه بهره مند شوی و به مقصود رسی » ( فیه ما فیه ، ص 143 )

هدیه هایِ دوستان با همدگر / نیست اندر دوستی الّا صُوَر

مثلا ارمغانهایی که دوستان به همدیگر می دهند . پایه دوستی نیست بلکه آن پیشکش ها جنبه ظاهری و صُوری دارند . ولی بر دوستی های درونی دلالت دارد .

تا گواهی داده باشد هَدیه ها / بر محبّت های مُضمَر در خَفا

تا اینکه آن ارمغانهای ظاهری ، گواهی دهد بر مهربانی های نهفته در درون آدمی . ( مُضمَر = پوشیده و پنهان . خَفا = پوشیدگی و پنهانی )

ز آنکه احسان هایِ ظاهر شاهدند / بر محبّت هایِ سِرّ ، ای ارجمند

زیرا که ای مرد بزرگوار ، احسانها و نکوکاری های ظاهری ، دلیل بر محبت های درونی است . [ در اینجا مولانا نتیجه می گیرد که تکالیف شرعی ، از آنرو فرض شده تا ادای تکلیف دلالت کند بر صحت عقیده . زیرا هر عملی نشان دهنده نیّت و اندیشه است . چنانکه وقتی مردم نسبت به محبت می کنند و هدیه می دهند . نشان دهنده نوعی انفعال درونی است که در آنان نسبت به یکدیگر پدید آمده است ]

شاهدت گه راست باشد ، گه دروغ / مست ، گاهی از مَی و ، گاهی ز دوغ

گواه تو گاهی راست درمی آید و گاهی دروغ . یعنی اعمال ظاهرت ، گاهی خالص است و گاه ریایی و دروغین . چنانکه ممکن است فردی بر اثر نوشیدن دوغ مست شود یعنی تظاهر به مستی کند ولی اگر از باده حقیقی نوشیده باشد در مستی خود صادق است . [ خوردن دوغ در آدمی ایجاد رخوت و سستی می کند . شراب نیز حالت سرگیجه و مستی می آورد ولی این کجا و آن کجا ]

دوغ خورده مستی ای پیدا کند / های و هو و سَرگِرانی ها کند

مثلا کسی که اهل تظاهر باشد دوغ هم که بنوشد ، خود را به مستی می زند و های و هوی و داد و فریاد راه می اندازد و مانند مستانِ واقعی تظاهر به مستی می کند . در حالیکه ذره ای  مستی در او نیست . ( سرگرانی = مستی و سرسنگینی )

آن مُرایی در صیام و در صلاست / تا گمان آید که او مستِ وَلاست

مثال دیگر ، آن ریا کاری که ودام ، خود را در حال نماز و روزه نشان می دهد . این ریا را برای این انجام می دهد تا دیگران را به این گمان افکند که او مستِ باده محبت و دوستی الهی است . ( مُرایی = ریاکار . صیام = روزه . صَلا = مخفف صُلوة به معنی نماز . وَلا = دوستی )

حاصل : افعالِ بُرونی دیگرست / تا نشان باشد بر آنچه مُضمَرَست

خلاصه کلام ، افعال بیرونی و ظاهری ، نوع دیگر است . یعنی این اعمال ، غیر از افعال درونی است . افعال ظاهری برای این وضع شده که بر احوال درون دلالت کند . ولی گاه نشانه های ظاهر ، در دلالت بر باطن ، صادق و راست نمی آیند . از اینرو مولانا در ابیات بعدی از درگاه بی چون الهی می خواهد که بینشی عطا فرماید که بتوان نشانه های راست را از ناراست باز شناخت .

یا رب آن تمییز دِه ما را به خواست / تا شناسیم آن نشانِ کژ ، زِ راست

پروردگارا به ما چنان قوه تشخیصی ارزانی دار که بتوانیم کژی را از راستی باز شناسیم . [ در این چند بیت ، حضرت مولانا به یک اِشکال و ایراد مقدّر پاسخ داده است . زیرا ممکن است کسی بگوید : همیشه صورت و ظاهر ، نمی تواند دلیل بر نیّتی پاک و اندیشه ای راست باشد . و ای بسا ریاکاران و دورویان نیز صورتِ اعمال و ظاهر طاعات و عبادات را انجام می دهند در حالیکه مطرود حضرت حق تعالی هستند . از اینرو مولانا این مشکل را مطرح می کند و از خدا می خواهد که در چنین موارد چنان شناختی به آدمیان بخشد که پاکدل را ریاکار باز شناسد . ]

حسّ را تمییز ، دانی چون شود ؟ / آنکه حسّ یَنظُر بنورالله بُوَد

از آنجا که همیشه علائم ظاهری و نشانه های خارجی در نشان دادن بر مدلول ، صادق و راست نیستند . می دانی باید چه کرد ؟ به سخنی دیگر اگر حواس آدمی نتواند این امور را تشخیص دهد چاره چیست ؟ چنانچه حواس آدمی با نور معرفت خداوند روشنی یابد . مسلماََ شناخت و معرفتی کامل حاصل می شود . [ زیرا احساس و ذهن آدمی معمولا به اوهام و اغراض و خیالات واهی آلوده است . از اینرو نمی تواند کذب و ناراستی را از صدق و راستی بازشناسد و بدین جهت همواره در ژرفای چاهِ پیشداوریهای ناروا محبوس است . مگر وقتی که سینه از غبار کینه بزداید و آنگاه می تواند به بزرگترین رازهای حقیقت برسد . ضمناََ مصراع دوم اشارت است به حدیث « بترسید از زیرکی مومن که او با نور خدا می بیند » یعنی او روشن بین است و با نظر باطنی به همه چیز می نگرد . ( مشارق الدراری ، ص 550 )

ور اثر نَبوَد ، سبب هم مُظهِر است / همچو خویشی ، کز محبّت مُخبِر است

اگر اثر در میان نباشد . از سبب (موثر) نیز می توان به چیزی آگاه شد . چنانکه مثلا از رابطه خویشاوندی دو یا چند نفر می توان به رابطه عاطفی و دوستانه آنان پی برد . [ جهت توضیح بیشتر به شرح بیت بعدی مراجعه شود . ( مُظهِر = ظاهر کننده . مُخبِر = خبر دهنده ) ]

منظور بیت : طاعات و عبادات ، اثر عشق بنده به حضرت حق است و معرفت بنده به حق ، سبب عشق او به حق است . پس هر معرفت بیشتر ، عشق بیشتر می انگیزد .

چونکه نورالله درآید در مشام / مر ، اثر را با سبب نَبوَد غلام

همینکه نور معرفت الهی در مشام جان وارد شود . انسان برای شناخت امور ، دیگر به اثر و سبب نیازی ندارد . [ زیرا استدلال از اثر به موثر و سبب به مسبب طریق عقل جزوی است و اهل کشف از موثر به اثر روند و از مُسبّب به سبب . ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر اول ، ص 195 ) . بنابراین با وجود نور الهی ، نیازی به علل و اسباب و احتجاجات عقلی و جدلی نیست . ( مَشام = قوه شامه ، بینی ) ]

یا محبّت در درون ، شعله زند / زَفت گردد ، وز اثر فارغ کند

یا اینکه در درونش ، شعلع محبت الهی زبانه کشد و تدریجاََ بزرگ گردد و نیرو بگیرد و آن شخص را از اثر ، بی نیاز و فارغ کند . [ راهِ دیگر تمییز و تشخیص حق از باطل ، آتش عشق است که بر دلها می افتد و رشته های علل و اسباب و زنجیره علل و معالیل را از هم می گسلد و آدمی را از استدلال و احتجاح ، فارغ و آسوده می کند . ( زَفت = درشت و ستبر ) ]

حاجتش نَبوَد پیِ اِعلامِ مِهر / چون محبّت نورِ خود زَد بر سپهر

او دیگر نیازی ندارد که نور و محبت خویش را اعلام کند . زیرا عشق الهی ، پرتو خود را بر افلاک و سپهر گردون گسترده است .

هست تفصیلات تا گردد تمام / این سخن ، لیکن بجو تو ، والسلام

در این باره تفصیلاتی لازم است تا این سخن به کمال و تمام رسد . ولی این تفصیلات را تو باید از اهلش بخواهی . والسلام .

وآنکه آن معنی در این صورت بدید / صورت از معنی ، قریب است و بعید

و آنکس که معنا را در این صورت می بیند باید بداند که صورت به معنا از یک جهت نزدیک است و از یک جهت دور . [ صورت می تواند مظهر معنا باشد ولی نمی تواند از هر جهت معنا را نشان دهد . زیرا صورت ، محدود است و معنا نامحدود . اکبرآبادی در توضیح این بیت ، مثال آب و درخت را می آورد که از نظری آب و درخت با هم نزدیکی و قرابت دارند و از نظری دیگر فرق و جدایی دارند . اینکه درخت سرسبز و بالنده است . نشان می دهد که آب باعث این امر شده و در همه اجزاء و اندام درخت ، آب جاری و ساری است . ولی از یک نظر هم آب و درخت از هم جدا هستند به اعتبار حقیقت آن دو ، زیرا آب ، از جمله جمادات است و درخت در شمار نباتات . و دیگر آنکه آب ، جوهری است بسیط و در شمار عناصر ، و درخت از مرکبات است و از جنس موالید ثلاثه . پس نسبت صورت و معنی ، مانند نسبت آب و درخت است که از یک جهت قرابت دارند و از جهاتی متعدد ، از هم بعید و دورند . ( شرح مثنوی ولی محمداکبرآبادی ، دفتر اول ، ص 195 ) ]

در دلالت همچو آب اند و درخت / چون به ماهیّت روی ، دورند سخت

برای مثال ، آب و درخت را می توان ذکر کرد . هر چند آب مایۀ بالیدن و رشد درخت است و در همه اجزاء و نسوج درخت جریان دارد . ولی ماهیت این دو از هم بسیار فاصله دارد . [ اکبرآبادی می گوید : در اینجا اشارت است به آنکه ذات حق که معنیِ صُوَر عالَم است . اگر چه در این صور پیدا و ظاهر شده است و به یک اعتبار قریب همه است و عین همه ، اما به اعتبار تعیّن اینها (صورتها) و اطلاق (ذات حق) او غیر همه است . ( شرح مثنوی ولی محمداکبرآبادی ، دفتر اول ، ص 195 ) ]

– کلمه ماهیّت مشتق است ماهُوَ ؟ یعنی چیست حقیقت آن ؟ از اینرو حکما گفته اند : ماهیت همیشه در پاسخ چیستی اشیاء گفته می شود . مثلا وقتی می گوییم : انسان جیست ؟ پاسخ داده می شود . حیوان ناطق . پس حیوان و ناطق که جنس و فصل انسان است . ماهیّت اوست . بنابراین از نظر فلسفی چون وجود در مرحله اطلاق ، به جیزی خاص ، مقیّد نمی شود و به وصف نمی آید . از اینرو وقتی که بخواهیم وجود را با یکی از تعیّنات ، تحدید کنیم و آن را متعیّن سازیم و آن را از اطلاق بیرون آوریم . آن را با ماهیّت نشان می دهیم . مثلا آفتاب در مقام ذاتش ، نوری است واحد . ولی چون به دیوار افتد . مثلا دراز می شود . چون از روزنۀ مدوّر افتد ، دایره ای شکل می نماید و چون به شیشه های رنگین تابد ، رنگارنگ نشان داده شود . این اوصاف در مرحله ذات خورشید وجود ندارد بلکه در مرحله تعیّن و تحدید آفتاب مطرح است . از اینرو ماهیّات را وجودی اعتباری و عدمی خوانده اند نه امر متحقّق و متأصل خارجی و عینی . بنابراین می توان گفت که ماهیّت حدّ وجود است . ( حکمت الهی ، ج 1 ، ص 17 ) ملاهادی سبزواری می گوید : کثرت موجودات به اعتبار ماهیّات آنهاست که آنها را عرفا ، اعیان ثابته می گویند به اعتبار وجود حقیقی عروةالوثقی و رباطی است که همه را واحد دارد . ( شرح اسرار ، ص 72 ) .

اعیان همه شیشه های گوناگون بود / کافتاد در آن پرتوِ خورشیدِ وجود

هر شیشه که سرخ بود یا زرد و کبود / خورشید درو به آنچه او بود نمود

ترک ماهیّات و خاصیّات گو / شرح کن احوالِ آن دو ماه رُو

شرح و بحث ماهیّات و خاصیت های اشیاء را رها کن و دوباره به شرح و نقل احوال آن دو زیبا رخسار یعنی زن و مرد اعرابی بپرداز . [ این چند بیت که گذشت در انتقاد از طریقه صوفیان جمال پرست است که می گفتند . ما معنی را در صورت می نگریم . ( شرح مثنوی شریف ، ج 3 ، ص 1109 ) . گروهی از صوفیان بر مبنای « عشق مجازی ، پلی است به سوی عشق حقیقی » مدعی بودند که باید جمال و کمال مطلق را در رخساره ماه رویان و زیبا چهرگان مشاهده کرد . یکی از سردمداران این مسلک ، اوحدالدین کرمانی بود . معروف است که وقتی شمس الدین تبریزی در اثنای مسافرت به بغداد رسید . با اوحدالدین ملاقات کرد و به او گفت : در چیستی ؟ گفت : ماه را در آب طشت می بینم . شمس گفت : اگر در گردن ، دنبل نداری چرا در آسمان نمی بینی ؟ یعنی اگر عشق تو از اغراض شهوانی عاری است و جویای عشق حقیقی هستی به هر نقطه از این جهان بنگری . او را می بینی پس نیاز به این کارِ ناروا نیست . ( زندگانی مولانا جلال الدین ، ص 53 ) ]