شرح و تفسیر غزل شماره 83 دیوان سعدی شیرازی

به خواب در نرود چشم بخت من همه عمر / گرش به خواب ببینیم که در کنار من است

اگر به خواب ببینم که یار در کنار من است ، چشم بخت و اقبال من دیگر نمی خسبد و من در تمام عمر خوشبخت خواهم بود . [ بخت = سعادت و اقبال ]

اگر معاینه بینم که قصد جان دارد / به جان مضایقه با دوستان نه کار من است

اگر آشکارا مشاهده نمایم که قصد کشتن مرا دارد جان می دهم . زیرا جان را از دوستان مضایقه کردن در توان من نیست . [ معاینه = رویاروی دیدن ، آشکارا ، روشن ، واضح ، عیان / مضایقه = خودداری و سخت گیری در دادن چیزی یا انجام کاری ، دریغ کردن ]

حقیقت آنکه نه درخورد اوست جان عزیز / ولیک در خور امکان و اقتدار من است

حقیقت آن است که جان عزیز من لایق او نیست . امّا چه می توان کرد که من فقط همین امکان و توان را در اختیار دارم . [ درخورد = درخور ، لایق و سزاوار ]

نه اختیار من است این معاملت ، لیکن / رضای دوست مقدّم بر اختیار من است

این رفتار و معامله در اختیار من نیست ، زیرا خواست و خشنودی دوست بر اختیار و انتخاب من برتری دارد . [ اختیار = در لغت به معنی انتخاب و برگزیدن است ولی در اصطلاح فلسفه و کلام ، آزادی عمل انسان و توانایی اجرای اراده و خواست خود که در مقابل جبر است / معامله = رفتار و روش / رضا = رضایت ، خشنودی ]

اگر هزار غم است از جفای او بر دل / هنوز بندۀ اویم که غمگسار من است

اگر از ستم او هزار غم بر دل من باقی مانده باشد ، با وجود این او را سرور خویش می دانم ، چون غمخوار من فقط اوست . [ غمگسار = غمخوار ]

درون خلوت ما غیر درنمی گنجد / برو که هر که نه یار من است ، بار من است

ما در خلوت خویش بیگانه را راه نمی دهیم . ای آن که یار من نیستی ، مرا ترک کن ، زیرا آن که یار من نباشد ، بار خاطری بیش نیست . [ خلوت = عزلت و تنهایی / غیر = نامحرم و بیگانه / بار کسی بودن = کنایه از سبب رنج و آزار کسی بودن ]

به لاله زار و گلستان نمی رود دل من / که یاد دوست گلستان و لاله زار من است

دل من برای تماشا و تفرّج به دشت پر لاله و گلزار نمی رود زیرا یاد و خاطر دوست برای من مثل گلزار و و لاله زار است .

ستمگرا ، دل سعدی بسوخت در طلبت / دلت نسوخت که مسکین امیدوار من است

ای یار جفا پیشه ، دل سعدی در راه طلب تو سوخت ، امّا دل تو به رحم نیامد که بگویی این بیچاره به من امید بسته است . [ دل سوختن = کنایه از آزرده و پریشان شدن است ]

و گر مراد تو این است بی مرادی من / تفاوتی نکند ، چون مراد یار من است

ای یار عزیز ، اگر خواست تو این است که مرا ناکام ببینی ، چون تو چنین خواسته ای ، به کام رسیدن یا نرسیدن برای من فرقی ندارد .

شرح و تفسیر غزل 82                      شرح و تفسیر غزل 84