شرح و تفسیر غزل شماره 156 دیوان سعدی شیرازی

مجنون ز جام طلعت لیلی چو مست شد / فارغ ز مادر و پدر و سیم و زر فتاد

و هنگامی که مجنون از شراب رخسار لیلی از خود بی خود شد . دیگر به پدر و مادر خویش نیندیشید و از زر وسیم هم چشم پوشید . [ طلعت = چهره و رخسار / فارغ افتادن = بی نیاز و مستغنی گشتن ]

لیلی و مجنون = لیلی ، دختر مهدی بن سعد یا مهدی بن ربیعه بود که مجنون بن قیس بن ملوّح عاشق او شد و در عشق او سر به بیابانها نهاد و در فراق معشوقه شعرها گفت و خاک ها بر سر ریخت . در ادب عرفانی فارسی ، لیلی مظهر عشق ربّانی و الوهیت و مجنون مظهر روحِ ناآرامِ بشری که بر اثر دردها و رنج ها ی جانکاه ، دیوانه شده و در صحرای جنون و دلدادگی سرگردان است و در جستجویِ وصالِ حق به وادی عشق درافتاده و می خواهد به مقامِ قربِ حضرتِ لایزال واصل شود اما بدین مقام نمی رسد ، مگر آن روزی که از قفسِ تن رها شود . از داستان عشقِ لیلی و مجنون شاید بیش از هر داستانِ عشقی دیگری در ادب فارسی سخن گفته شده است . ادب غنایی فارسی و ترکی مملوّ است از داستان این دو دلداده که سرآغاز آن تقریباََ از « لیلی و مجنونِ نظامی گنجوی » است . این اثر بعدها موردِ توجه و تقلید شعرای متعدد قرار گرفته است . ( فرهنگ اساطیر )

رامین چو اختیار غم عشق ویس کرد / یکبارگی جدا ز کلاه و کمر فتاد

وقتی که رامین غم عشق ویس را برگزید ، از تاج و تخت پادشاهی جدا افتاد . [ کلاه و کمر = تاج و کمربند شاهی ]

ویس و رامین = از داستانهای کهن ایرانی که در قرن پنجم به وسیلۀ فخرالدین اسعد گرگانی منظوم شد ، بر طبق این اثر ، ویس نخست همسر برادر خود به نام ویرو می شود و سپس با پادشاهی به نام شاه موبد ازدواج می کند ، امّا دل به عشق برادر شوهر خود موسوم به رامین می بندد . باعث این کار دایۀ ویس بود که زنی چاپلوس و مکّار بود و نقش دلّاله داشت . کار آنان به رسوایی می کشد ، امّا هیچ کدام دست از عشق ننگین خود برنمی دارند ، سرانجام پس از مرگ شاه موبد با یکدیگر ازدواج می کنند . در این داستان از جدایی های موقت ویس و رامین ، نامه نوشتن آنها به هم ، جنگ شاه موبد با برادر ، ازدواج رامین به جهت فراموش کردن ویس ، رسیدن نامۀ ویس به رامین و دوباره به سوی ویس رفتن به سبب آن نامۀ پر سوز و گُداز و ماجراهای دیگر سخن می رود (فرهنگ تلمیحات) .

وامق چو کارش از غم عذرا به جان رسید / کارش مدام با غم و آه سَحر فتاد

و هنگامی که کار وامق در غم عشق عذرا از حدّ تحمّل گذشت ، از آن پس مدام ، کارش غصّه خوردن و در سحرگاهان آه کشیدن بود . [ وامق و عذرا = وامق ، اسم شاهزادۀ یمنی است که عاشق شاهزاده خانمی چینی به نامِ عذرا بود / به جان رسیدن = کنایه از به هلاکت نزدیک شدن ، تا حدّ مردن آمدن ]

زِاین گونه صد هزار کس از پیر و از جوان / مست از شراب عشق چو من بی خبر فتاد

صد هزار نفر پیر و جوان مثل من از شراب عشق سرمست افتاده اند . [ بی خبر افتادن = کنایه از مست و بی خویش و مدهوش گشتن ]

بسیار کس شدند اسیر کمند عشق / تنها نه از برای من این شور و شر فتاد

این شور و شر عشق فقط گریبان مرا نگرفته است ، بلکه مردمان بسیاری اسیر کمند عشق گشته اند . [ شور و شر = فتنه و آشوب ]

روزی به دلبری نظری کرد چشم من / زآن یک نظر مرا دو جهان از نظر فتاد

روزی چشم من از سر عشق به دلبری نظری افکند و در اثر آن یک نگاه هر دو جهان در نظرم بی ارزش شد . [ نظر = نگاه / از نظر افتادن = کنایه از بی ارزش و خوار شدن ، بی اعتبار گشتن ]

عشق آمد آنچنان به دلم در زد آتشی / کز وی هزار سوز ، مرا در جگر فتاد

عشق آمد و چنان آتشی در دلم زد که در اثر آن هزار سوز به جگرم افتاد . [ آتش به دل زدن = کنایه از بی قرار و شیفته کردن / سوز در جگر افتادن = کنایه از مشوّش و پریشان و ناآرام گشتن ]

بر من مگیر ، اگر شدم آشفته دل ز عشق / مانند این بسی ز قضا و قدر فتاد

اگر در اثر عاشقی دلی پریشان دارم ، بر من خردم مگیر . نمونه هایی از این دست در اثر قضا و قدر ، بسیار به وجود آمده است . [ گرفتن = مؤاخذه کرده ، ایراد گرفتن / قضا و قدر = سرنوشت ]

سعدی ، ز خَلق چند نهان راز دل کنی ؟ / چون ماجرای عشق تو یک یک به درفتاد

ای سعدی ، از آنجا که حکایت عشق تو تماماََ آشکار گشته است ، چگونه می توانی راز دل خویش را از مردم پنهان داری . [ ماجرا = سرگذشت ، آنچه اتفاق افتاده باشد / به درافتادن = فاش گشتن ، آشکار شدن ]

شرح و تفسیر غزل 155                     شرح و تفسیر غزل 157