شرح و تفسیر غزل شماره 138 دیوان سعدی شیرازی

ای عجب گر من رسم در کار دل / کی رسم ؟ چون روزگار از دست رفت

شگفتا اگر بتوانم به کار و بار دل و عاشقی دست یابم ، هرگز نمی توانم ، زیرا عمر و روزگار را از دست داده ام و زمانی برای این کار ندارم . [ به کار دل رسیدن = مشغول کار دل شدن ، به دل توجّه کردن / از دست رفتن = کنایه از گذشتن و سپری شدن ]

بخت و رای و زور و زر بودم ، دریغ / کاندر این غم هر چهار از دست رفت

بخت و اقبالی و اندیشه و ثروت و قدرتی داشتم ، امّا صد حیف که این چهار چیز را در غم عشق از دست دادم .

عشق و سَودا و هوس در سَر بماند / صبر و آرام و قرار از دست رفت

مهرورزی و خیال عشق و تمایل به آن در دل ماند و در مقابل ، شکیبایی و آرامش و قرار از دست رفت . [ سودا = یکی از اخلاط اربعه که غلبۀ آن موجب عشق و هوس و خیال ( مالیخولیا ) می شود ]

گر من از پای اندر آیم ، گو در آی / بهتر از من صد هزار از دست رفت

اگر من در راه عشق از پای درآیم اهمّیّتی ندارد ، زیرا هزاران نفر بهتر از من در این راه از دست رفته اند . [ از پا درآمدن = کنایه از افتادن ، بیچاره و درمانده شدن / از دست رفتن = کنایه از مدهوش و بی قرار گشتن ]

بیم جان کِاین بار خونم می خورَد / ورنه ، این دل چند بار از دست رفت

این بار بیم آن دارم که جانم را بر سر کار عشق گذارم . نگران دل نیستم ، زیرا آن را چند بار از دست داده ام . [ خون خوردن = کنایه از غم و اندوه بسیار بردن ، رنج و تعب کشیدن ]

موکب سَودا جهانیدن چه سود ؟ / چون زمام اختیار از دست رفت

چه سود که اسب خیال را به حرکت درآورم ؟ زیرا عنان اختیار را از دست داده ام . [ زمام = مهار و عنان / زمام از دست رفتن = کنایه از بی قرار و بی اختیار گشتن ]

سعدیا ، با یار عشق آسان بوَد  / عشق باز اکنون که یار از دست رفت

ای سعدی ، عشق ورزیدن با یاری که در پیشت حاضر است آسان است . اگر عاشق صادقی ، اینک که یار از دست رفته و غایب است عشق بورز . [ باز = از مصدر باختن به معنی بورز ، بپرداز ]

شرح و تفسیر غزل 137                     شرح و تفسیر غزل 139