شرح و تفسیر غزل شماره 139 دیوان سعدی شیرازی

خال مُشکین تو از بنده چرا در خط شد ؟ / مگر از دود دلم روی تو سَودا بگِرفت

چرا خال سیاه تو از من رنجی به دل گرفت ؟ همانا به این دلیل است که دود آتش دلم این سیاهی خال را در چهرۀ تو به وجود آورده است . [ مُشک = ماده ای است سیاه رنگ که در زیرِ شکم جنس نرِ آهوی خُتن قرار دارد و بسیار خوشبو و معطر است / مُشکین = سیاه و خوشبو مانند مُشک  / مگر = همانا ، به درستی / دود دل = آه دل / سودا = سیاه / در خط شدن = کنایه از بی قرار و متغیّر و آزرده شدن ]

دوش چون مشعلۀ شوق تو بگرفت وجود / سایه ای در دلم انداخت که صد جا بگرفت

دیشب هنگامی که اشتیاق تو مثل مشعلی تمتم وجودم را روشن کرد ، آنچنان دلم را زیر سلطۀ نور خویش قرار داد که صد جای آن را به آتش کشید . [ دوش = دیشب / شوق = اشتیاق و آرزومندی و آن جَستن دل است برای دیدن معشوق ، در نزد عارفان آتشی است که خداوند در دل اولیای خود قرار می دهد / سایه افکندن = کنایه از توجّه و عنایت کردن ]

به دَم سرد سحرگاهی من بازنشست / هر چراغی که زمین از دل صهبا بگرفت

آه سرد سحرگاهی من هر چراغی را که زمین از سرخی شراب برافروخته بود ، خاموش کرد . [ صهبا = شراب انگوری ، شرابی که مایل به سرخی باشد (لغت نامه) / دم سرد = کنایه از آه حسرت / چراغ از دل صهبا گرفتن = درخشان شدن جام از صهبا ]

الغیاث ، از منِ دل سوخته ای سنگین دل / در تو نگرفت ، که خون در دل خارا بگرفت

ای بی رحم سنگدل ، به فریاد من دل سوخته برس ، زیرا همین فریادهای من که در تو اثری ندارد ، در دل سنگ سخت اثر کرد و آن را خون کرد و آن خون به شکل لاله از درون سنگ بیرون زد . [ الغیاث = پناه می خواهم و دادرسی می جویم / گرفتن = اثر کردن / خارا = نوعی سنگ سخت و سیاه که مظهر سرسختی است / دل سوخته = کنایه از مصیبت رسیده و اندوهناک ، آزرده خاطر و پریشان و ستمدیده / سنگین دل = کنایه از بی رحم و سخت دل و جفاکار ، معشوق و محبوب / خون در دل خارا گرفتن = کنایه از سنگ سختی چون خارا را دچار رنج و غصّه کردن ]

دل شوریدۀ ما عالَم اندیشۀ ماست / عالَم از شوق تو در تاب ، که غوغا بگرفت

دنیای تفکّر و اندیشۀ ما این دل شوریده ای است که از عشق تو به دست آورده ایم ، ولی دنیا در اثر غوغایی که عشقت در آن بر پا کرده ، از شوق و شور پر تب و تاب گشته است . [ شوریده = پریشان و درهم و سرگشته / غوغا = فریاد و فغان ، شور و مشعله / در تاب بودن عالم = کنایه از ناآرام بودن و در رنج بودن عالم  ]

برِبود انده تو صبرم و نیکو برِبود / بگِرفت انده تو جانم و زیبا بگرفت

غم تو صبر از دلم ربود و چه خوب شد که در اثر عشق تو بی تاب شدم  . غم تو با زیبایی و شکوه جانم را تسخیر کرد . [ زیبا = زیبنده و نیکو و خوب ]

دل سعدی همه زَایّام تو پرهیزد / سَر زلف تو ندانم به چه یارا بگرفت ؟

دل سعدی همواره از روزهای بلا و گرفتاری بر حذر می ماند ، نمی دانم با کدام توانایی تن به بلای عشق داد و به سر زلف تو چنگ زد ؟ ( یعنی سر زلف تو بلا و گرفتاری است ) . [ یارا  = از مصدر یارستن به معنی قدرت و توانایی ]

شرح و تفسیر غزل 138                     شرح و تفسیر غزل 140