آن کری را گفت افزون مایه ای / که : تو را رنجور شد همسایه ای

شخصی فاضل و پر مایه به یک ناشنوا گفت : همسایه ات بیمار شده است . [ افزون مایه = ثروتمند و یا کسی که دارای مایه های معنوی و اخلاقی باشد ]

گفت با خود کر ، که با گوشِ گران / من چه دریابم ز گفتِ آن جوان ؟

ناشنوا پیش خود گفت : من با این گوش کر از سخن آن جوان بیمار چه می فهمم ؟ [ گوشِ گران = گوشی که سنگین است ]

خاصه ، رنجور و ضعیف آواز شد / لیک باید رفت آنجا ، نیست بُد

بویژه که او بیمار است و صدایش ضعیف شده . ولیکن بی هیچ چون و چرا باید به عیادت او بروم که عیادت از همسایه بیمار ، ضروری است . [ نیست بُدّ  = چاره و گریز ]

چون ببینم کان لبش ، جُنبان شود / من ، قیاسی گیرم آن را هم ز خود

آن شخص ناشنوا با خود گفت : وقتی دیدم لب آن بیمار می جنبد . پیش خود ، حرکت لب های او را به همان قیاسی می گیرم که خودم تصوّر می کنم . [ قیاس = شرح بیت 2136 همین دفتر ]

چون بگویم : چونی ای مِحنَت کشَم ؟ / او بخواهد گفت : نیکم ، یا خوشم

مثلا وقتی من به آن بیمار بگویم : ای همسایه رنجورِ من حالت چطور است ؟ او حتماََ خواهد گفت : خوبم و یا گوید : بهترم .

من بگویم : شُکر ، چه خوردی اِبا ؟ / او بگوید : شربتی یا ماش با

من باید در جواب او بگویم : شُکر خدا را . آنگاه از می پرسم : چه غذایی خورده ای ؟ بیمار خواهد گفت : شربت یا آش ماش خورده ام . [ اِبا = اگر الف را مفتوح بخوانیم . در زبان عرب به معنی پدر است و اگر الف را مکسور بخوانیم در زبان فارسی به معنی نانخورش است . ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر اول ، ص 268 ) . ماش با = آش ماش ]

من بگویم : صُحّ ، نوشت ، کیست آن / از طبیبان پیشِ تو ؟ گوید : فلان

من در جوابش خواهم گفت : عافیت باشد . نوشِ جانت . سپس می پرسم کدامیک از حکیمان بر بالین تو آمده است ؟ بیمار می گوید : فلان حکیم . [ صُحّ = مخفف صحیح است به معنی تصدیق چیزی ]

من بگویم : پس مبارک پاست او / چون که او آمد ، شود کارت نکو

من به بیمار خواهم گفت : او حکیمِ مبارک قدمی است . اگر او بر بالین تو حاضر شود . کارِ تو روبراه می گردد .

پایِ او را آزمودستیم ما / هر کجا شد ، می شود حاجت روا

ما قدم آن حکیم را آزموده ایم و در باره او تجربه ها اندوخته ایم . هر کجا او برود . حاجت انسان را روا می کند .

این جوابات قیاسی ، راست کرد / پیشِ آن رنجور شد ، آن نیک مرد

آن ناشنوا با قیاسهای فرضی خود ، این پاسخ ها را در قلبش آراست و منظم نمود . سپس آن مرد نیک دل ( ساده لوح ) ، بر بالین بیمار حاضر شد .

گفت : چونی ؟ گفت : مُردَم ، گفت : شکر / شد از این ، رنجور پُر آزار و نُکر

ناشنوا به بیمار گفت : حالت چطور است ؟ بیمار گفت : دارم می میرم . ناشنوا گفت : شُکر خدا را . بیمار از این حرف سخت برآشفت و رنجیده خاطر گشت . [ نُکر = ناسپاس و ناخوش ، یعنی آن بیمار از رنجانیدن مردِ کر ، سپاس او نگفت و از وی تشکر نکرد بلکه از ناسپاسی پُر و آکنده نیز شد . خلاصه از این عیادت ناخرسند و دلشکسته شد ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر اول ، ص 265 ) ]

کین چه شُکر است ؟ او عدُوّ ما بُده ست / کَر قیاسی کرد و آن کژ آمده ست

بیمار با خود گفت : این چه جای شُکر و سپاس است ؟ مگر او با من سرِ عناد و ستیز دارد ؟ شاید هم این همسایه پیشِ خود قیاسی نامناسب و وارونه کرده است . [ عدو = دشمن ]

بعد از آن گفتش : چه خوردی ؟ گفت : زهر / گفت : نوشت ، صِحّه ، افزون گشت قهر

سپس ناشنوا به بیمار گفت : چه خورده ای ؟ بیمار از شدت ناراحتی گفت : زهرِ مار خورده ام . آن ناشنوا رو به بیمار کرد و گفت : نوشت باد . عافیت باشد . بیمار سخت عصبانی شد . [ صِحّه = سلامت باشی ، عافیت باشی ]

بعد از آن گفت : از طبیبان کیست او / کو همی آید به چاره پیشِ تو

آنگاه ناشنوا به بیمار گفت : کدام طبیب نزد تو آمده است تا درمانت کند ؟

گفت : عزرائیل می آید ، برو / گفت : پایش بس مبارک ، شاد شو

بیمار از شدت خشم و ناراحتی گفت : عزرائیل درمان کننده من است . دست از سرم بردار . ناشنوا در پاسخ گفت : قدمش خیلی مبارک است . شادمان شو .

کَر برون آمد ، بگفت او شادمان : / شُکرِ آن از پیش کردم این زمان

ناشنوا از حضور بیمار بیرون آمد و در حالیکه شادمان بود گفت : شُکر خدا را که مراعات حالش کردم و خاطرش را به دست آوردم .

گفت رنجور : این عدوِ جانِ ماست / ما ندانستیم کو ، کانِ جفاست

بیمار با خود گفت : ما نمی دانستیم که این همسایه ، دشمن جان ماست و آدم جفاکاری است . [ جفا = ستم و بداد ، بی وفایی و بی مهری ]

خاطر رنجور ، جویان صد سَقّط /  تا که پیغامش کند از هر نَمَط

آن بیمارِ شکسته دل می خواست که صد گونه ناسزا و پیغامِ درشت برای آن شخصِ ناشنوا بفرستد . [ سَقَط = دشنام ، ناسزا . نَمَط = روش و طریقه و نوع ]

چون کسی کو خورده باشد آشِ بَد / می بشوراند دلش تا قَی کند

برای مثال ، کسی که آشِ بَدمزه یا هر طعامِ ناگواری که خورده باشد . دلش به هم می خورد و حالت تهوع پیدا می کند و بالاخره باید استفراغ کند تا راحت شود .

کَظمِ غَیظ این است آن را قی مکُن / تا بیابی در جزا شیرین سُخُن

پس هر گاه اندرون تو از آتشِ خشم آکنده شد . فرو بردن خشم آن است که خشم و غضب خود را آشکار مکنی . تا در ازای آن ، سخن شیرین بیابی . [ اشاره است به آیه 133 سوره آل عمران « آنهایی که از مال خود به فقرا در حال وسعت و تنگدستی انفاق کنند و خشم و غضب فرونشانند و از بدی مردم درگذرند و خدا دوستدار نیکوکاران است »

کَظمِ غَیظ = خشم خود را فروبردن ، طبرسی گوید : اصل کَظمِ به معنی بستن دهانِ مَشکی است که پُراز چیزی باشد . همین طور گاه درون انسان پُر از خَشم یا اندوه می شود ولی دَم بر نمی آورد و به اصطلاح عکس العملی نشان نمی دهد . ( قاموس قرآن ، ج 6 ، ص 113 ) ]

چون نبودش صبر ، می پیچید او / کین سگِ زَن روسپیّ حیز کو ؟

از آنرو که آن بیمار نمی توانست سخنان ناشنوا را تاب بیاورد . سخت ناراحت و پریشان شده بود و این گونه دشنام می داد . این سگ کجاست ؟ این زنِ بدکاره و هرزه ، کو و کجاست ؟ [ حیز = نامرد و مُخَنّث ، اصل کلمۀ «حیز» به فارسی «هیز» است / مُخَنَّث = به معنی مردی است که حالات و اطوارِ زنان را داشته باشد . زن نما ، زن مانند ]

تا بریزم بر وَی آنجه گفته بود / کآن زمان شیرِ ضمیرم خفته بود

تا آن سخنانی که در حالت بیماری ام به من گفته بود به خودش بازگردانم . یعنی پاسخ او را بدهم . زیرا تا آن وقت شیرِ ضمیرم خواب بود و طاقت نداشتم پاسخش دهم . به عبارتی در آن حالت پریشانی ، ذهنم کار نمی کرد تا پاسخ ناسزاهای او را بدهم .

چون عیادت ، بهرِ دل آرامی است / این عیادت نیست ، دشمن کامی است

زیرا عیادت از بیمار برای آرامش دادن به بیمار است . ولی اینکه عیادت نبود . بلکه دشمنی ورزیدن بود . [ دل آرامی = آرامش دادن به دل . دشمن کامی = عملی که مطابق میلِ دشمن است ]

تا ببیند دشمنِ خود را نَزار / تا بگیرد خاطرِ زشتش قَرار

او می خواسته که خصم خود را در حال ضعف و ناتوانی مشاهده کند تا آنکه خاطرش آرام گیرد . [ هم آن ناشنوا و هم این بیمار ، هر دو قیاسهای نابجا ساخته اند . در حالیکه در باطن ، هیچ اختلاف و نزاعی نداشته اند . لیکن همین قیاسک های ناروا سبب تفرقه و جدایی شده بود . [ نزار = لاغر و ناتوان ]

بس کسان که ایشان عبادت ها کنند / دل ، به رضوان و ثوابِ آن نهند

مولانا از اینجا به استنتاج از این حکایت می پردازد . خیلی ها هستند که بسیار عبادت می کنند و طاعت به جای می آورند . و دل به خشنودی خدا و پاداش آن یسته اند . [ رضوان = خشنودی و رضایت ، منظور خشنودی حق تعالی از بندگان نیک است ]

خود ، حقیقت مَعصیت باشد خَفی / آن کَدِر باشد که پندارد صَفی

ولی طاعتی که از روی ریا باشد و تنها به خاطر پاداش ، انجام گیرد در حقیقت گناه نهان است و بسیاری از چیزها را تو نورانی می بینی در حالیکه تیره و تار است . [ خفی = پنهان . کَدِر = تیره و نازلال . صفی = صاف و زلال ]

همچو آن کَر که همی پنداشته است / کو نکویی کرد و آن برعکس جَست

درست مانند آن ناشنوا که خیال می کرد که کارِ خوبی می کند . در حالیکه نتیجه اعمالش ، برعکسِ گمانش بود . [ این بیت اشاره دارد به مضمون آیه 103 و 104 سوره کهف ، « بگو به شما خبر دهم که چه کسی زیانکارترین آدمیان است ؟ زیانکارترین مردم ، همانها هستند که عمرشان را در راه زندگانی دنیوی تباه کنند و با پندار یاوه خود گمان کنند که نیکوکار هستند ]

او نشسته خوش که : خدمت کرده ام / حقِ همسایه بجا آورده ام

آن ناشنوا دل خوش است و پیش خود می گوید : حق همسایگی را نیک بجا آورده ام .

بهرِ خود او آتشی افروخته است / در دلِ رنجور و ، خود را سوخته است

ولی او با عملِ کژ خود ، آتشی در دلِ آن بیمار افروخته است و وجود خود را در آن سوزانده است . [ اهلِ ریا نیز گمان دارند که طاعتشان ، نجات بخش است در حالیکه به آتشِ عملِ ریایی خود می سوزند ]

فَاتَّقُوا النّار الّتی اَو قَد تُمُوا / اِنَّکُم فِی المَعصِیَة اِزدَد تُمُوا

بپرهیزید از آتشی که خود افروخته اید که همانا شما گناهان را افزوده اید . [ اشاره است به آیه 24 سوره بقره که می فرماید : « بترسیذ از آتشی که آتشگیره آن مردم اند و سنگ ها (بت ها) … و نیز در آیه 6 سوره تحریم می فرماید : « نگه دارید خود و کسانتان را از آتشی که آتشگیره آن مردم اند و سنگ ها » در تفاسیر آمده است که مراد از سنگ در اینجا بُت است . و برخی گفته اند که ذکر «سنگ» در اینجا جهت بیان عظمت و قهر آتش دوزخ است . از باب مبالغۀ مقبوله . ( مجمع البیات ، ج 1 ، ص 63 و 64 . و ابوالفتوح رازی ، ج 1 ، ص 99 ) ]

گفت پیغمبر به اعرابیِ ما / صَلِّ ِ اِنَّک لَم تُصَلَّ یا فَتا

پیامبر (ص) به یکی از اعراب صحرا نشین فرمود : نماز بگزار که تو هنوز نماز نگزارده ای ای جوان . ( اعرابی = عرب صحرا نشین ) [ از ابو هُرَیره نقل شده است که رسول خدا (ص) به مسجدی درآمد . مردی به مسجد درآمد و نماز گزارد . سپس آمد و به پیامبر سلام گفت ، آن حضرت جوابِ سلامش را داد و به او گفت : بازگرد و نمازت را از سر بخوان که تو هنوز نماز نخوانده ای . آن مرد بازگشت و مانند بار اول نماز گزارد . سپس نزد پیامبر (ص) آمد و سلام کرد . رسول خدا جوابِ سلامش را داد و سپس گفت : بازگرد و نماز بگزار که تو هنوز نماز نکرده ای . تا سه بار این کار تکرار شد . ( امتن عربی این حدیث در کتاب احادیث مثنوی ، ص 33 آمده است ) ]

از برایِ چارۀ این خوفها / آمد اندر هر نمازی اِهدِنا

از بیم آنکه مبادا نماز ، با حضور قلب و خلوص نیت انجام نگیرد . مقرر شد که در هر نماز سوره فاتحه خوانده شود تا آیه اِهدِنَاالصّراطَ المُستَقیم . « ما را به راه راست هدایت فرما » قرائت شود .

کین نمازم را مَیامیز ای خدا / با نمازِ ضالّین و اهلِ ریا

یعنی ای خدا ، عبادتهایم را از نوع عباداتِ ریاکاران و گمراهان قرار مده .

از قیاسی که بکرد آن کَر گزین / صحبتِ ده ساله باطل شد بدین

قیاسی که آن شخص ناشنوا برای خود برگزید و بکار برد به همان سبب ، دوستی و همنشینی ده ساله اش باطل و تباه شد .

خاصه ای خواجه قیاسِ حسِِ دون / اندر آن وحی ای که هست از حد فزون

ای بزرگ ، بویژه قیاس حواسِ پست و پایین در باره وحی الهی که از حدود و حیطۀ عقل خارج است . [ مولانا می گوید : با حواسِ ظاهره نمی توان به بطون وحی راه یافت ]

اگرگوشِ حسِ تو به حرف ، ار در خورست / دان که گوشِ غیب گیرِ تو کَر است 

اگر گوشِ حسِ تو برای ادراک حرف و کلام حق ، مستعد و لایق است . بدان که گوش غیب گیر تو ناشنوا و کر است . یعنی گوش جانت ، کر است و نمی توانی کلام الهی را استماع کنی . [ وقتی گوشِ باطن ، ناشنوا باشد . از گوش ظاهر کاری ساخته نیست و نمی توان با گوشِ ظاهر ، پیام های غیبی را استماع کرد . ( غیب گیر = گیرندۀ پیام های غیبی ) ]