درِ حُجره گُشادن مصطفی بر روی مهمان خویش | شرح و تفسیر

دَر گُشاد و گشت پنهان مصطفی / تا نگردد شرمسار آن مبتلا

حضرت محمّد مصطفی (ص) در را باز کرد . امّا خود را به او نشان نداد تا آن شخص که گرفتار چنان مهلکه ای شده بود شرمگین نشود .

تا بُرون آید رَود گستاخ او / تا نبیند دَر گُشا را پشت و رُو

تا آن مهمان از اتاق بیرون آید و با خیال راحت برود و پشت و روی گشاینده در را نبیند . یعنی اصلا متوجه نشود که چه کسی درِ اتاق را باز کرده است .

یا نهان شد در پسِ چیزیّ و یا / از وی اش پوشید دامانِ خدا

پنهان شدن آن حضرت به دو صورت ممکن بود . یا خود را پشتِ مانعی پنهان کرد و یا دامانِ خداوند او را مخفی داشت . [ دامانِ خدا = کنایه از مقامِ ستاریّتِ حضرت حق است . ]

صِبغَةَ الله گاه پوشیده کُند / پردۀ بیچون بر آن ناظر تند

گاه رنگِ الهی چیزهایی را پوشیده می دارد و پرده ای وصف ناپذیر بر چشمِ بیننده می افکند . ( صبغة الله = شرح بیت 766 دفتر اوّل ) [ حضرت حق به اقتضای اسمِ ستّار بسیاری از قبایح را می پوشاند . و اگر ضمیرِ مکنونِ آدمیان را برای یکدیگر آشکار سازد . سنگ روی سنگ بند نمی آمد و همه از یکدیگر نفرت می دارند و می گریزند . ]

تا نبیند خصم را پهلویِ خویش / قدرن یزدان از آن بیش است بیش

به طوری که در پهلوی خود دشمن را نبیند . قدرتِ الهی بیشتر و بالاتر از اینهاست  . [ چنانکه مشرکان قریش با همۀ خَدَم و حَشَم نتوانستند رسول خدا را پیدا کنند هر چند که تا دهانۀ غاری که آن حضرت پنهان شده بود نیز پیش رفتند . ]

مُصطفی می دید احوالِ شَبَش / لیک مانع بود فرمانِ رَبَش

ظاهرا از مولانا سؤال شده است که وقتی حضرت نبی اکرم (ص) بر حالِ زارِ آن مهمانِ نگون بخت واقف شد . چرا برای رسوا نشدن او به موقع درِ اتاق را به رویش نگشود ؟ مولانا در پاسخ می گوید : محمّد مصطفی (ص) بر حالِ زارِ مهمان که در نیمه های شب آن حادثه برایش پیش آمده بود واقف بود . امّا فرمانِ الهی او را از آن کار بازمی داشت .

تا که پیش از خَبط بگشاید رَهی / تا نبفتد آن فضیحت در چهی

بله البته که آن حضرت می توانست پیش از وقوعِ آن خطا ، در را به روی مهمان بگشاید و او را از سقوط در چاهِ رسوایی و فضاحت نجات دهد . [ خَبط = اشتباه ، کج روی ]

لیک حکمت بود و امرِ آسمان / تا ببیند خویشتن را او چنان

امّا حکمتِ الهی چنین اقتضا کرد که آن مهمان ، خود را در چنان وضعی ببیند .

بس عداوت ها که آن یاری بُوَد / بس خرابی ها که معماری بُوَد

چه بسا دشمنی ها که در اصل ، یاری و حمایت است . و چه بسا خرابی ها که آبادانی است . [ در قسمتی از آیه 19 سورۀ نساء آمده است « … بسا چیزی را ناپسند می پندارید در حالی که خداند در آن خیرِ بسیار بنهاده است » . آیه 216 سورۀ بقره نیز همین مضمون را دارد . ]

جامه خوابِ پُر حَدَث را یک فُضول / قاصداََ آورد در پیشِ رسول

بستر آلوده به نجاست را شخصی فضول عمدا نزدِ رسول خدا آورد .

که چنین کرده ست مهمانت ببین / خنده یی زد رَحمَةُ لِلعالَمین

آن شخص ، بسترِ آلوده را آورد و گفت : یا محمد ، مهمانت دیشب رسوایی به بار آورده است . آن پیامبری که رحمتِ جهانیان است تبسّمی کرد . [ در مصراع دوم اشاره است به آیه 107 سورۀ انبیاء « و نفرستادیم تو را مگر رحمتی برای جهانیان . ]

که بیآر آن مِطهَرَه اینجا به پیش / تا بشُویم جمله را با دستِ خویش

فرمود : آن آفتابه را اینجا بیاور تا همۀ آن نجاسات را با دستِ خود بشویم . [ مِطهَرَه = آفتابه ]

هر کسی می جَست کز بهرِ خدا / جانِ ما و جسمِ ما ، قربات تو را

هر کس که در آنجا حضور داشت از جای خود می پرید و می گفت : ای رسول خدا ، روح و جانمان فدای تو باد . محضِ رضای خدا اجازه بده .

ما بشُوییم این حَدَث را تو بِهِل / کارِ دست است این نَمَط نه کارِ دل

بگذار ما این مدفوع را بشوییم . این نوع کارها کارِ دست است نه کارِ دل . یعنی تو ، یا رسول الله به منزلۀ روحی و ما به منزلۀ جسم و جوارح . [ حَدَث = مدفوع ، سرگین / بِهِل = رها کن / نمط = نوع ، روش ، اسلوب ]

ای لَعَمرُک مر تو را حق عُمر خواند / پس خلیفه کرد و بر کُرسی نشاند

ای کسی که خداوند با جملۀ « لَعَمرُک » به جانِ تو سوگند خورد و تو را عُمر خطاب کرد . و سپس به خلافتِ خود برگماشت . و بر کرسیِ نبوّت و رسالت برنشاند . [ لَعَمرُک = قسم به جانِ تو ، در آیه 72 سورۀ حِجر آمده است « به جانت سوگند ( ای محمّد ) که آنان در مستیِ خود سرگشته اند » ]

ما برای خدمتِ تو می زییم / چون تو خدمت می کُنی ، پس ما چه ایم ؟

ما برای خدمت کردن به تو زندگی می کنیم . اگر تو خدمت می کنی پس ما اینجا چه کاره ایم ؟

گفت : آن دانم ، و لیک این ساعتی ست / که درین شُستن به خویشم حکمتی ست

پیامبر (ص) فرمود : بله این مطلب را می دانم . امّا فعلا در این لحظه حکمت الهی چنین اقتضا کرده که من با دست خود این نجاسات را بشویم .

منتظر بودند ، کین قولِ نبی ست / تا پدید آید که این اسرار چیست

وقتی که آنان این سخنِ پیامبر (ص) را شنیدند منتظر ماندند و گفتند این فرمایشِ پیامبر است و سخنی بیهوده نیست . پس باید صبر کنیم تا ببینیم چه اسراری در این کار نهفته است . [ زیرا محمّد سخن نمی گوید مگر بر حق و صواب ]

او به جِدّ می شُست آن اَحداث را  / خاص ز امرِ حق ، نه تقلید و ریا

پیامبر (ص) با جدیّتِ تمام آن نجاسات را می شست و این کار را فقط برای انجامِ فرمانِ الهی می کرد نه از روی تقلید و خودنمایی . [ اَحداث = جمع حَدَث به معنی مدفوع ]

که دلش می گفت کین را تو بِشُو / که درینجا هست حکمت تو به تو

زیرا قلبِ مبارکِ آن نبیِّ کریم به او می گفت : این جامۀ کثیف را تو خود بشوی . چرا که در این کار حکمتی سترگ نهفته است . [ تُو به تُو = گوناگون ، نوع به نوع ، لایه در لایه / حکمتِ تُو به تُو = حکمت های چند گونه و مضاعف ، انقروی آن را « حکمت خفیّه » معنی کرده است . ]

شرح و تفسیر بخش قبل                    شرح و تفسیر بخش بعد