درآمدن مرد نابینا در خانۀ مصطفی و گریختن عایشه | شرح و تفسیر

اندر آمد پیشِ پیغمبر ضَریر / کِای نوابخشِ تنورِ هر خمیر

نابینایی خدمتِ پیامبر رسید و گفت : ای کسی که به تنور هر خمیر برکت می دهی . [ ضَریر = نابینا ]

ای تو میرِ آب و من مُستَسقی ام / مُستَغاث ، المُستُغاث ای ساقی ام

ای آنکه مُقَّسمِ آبی . من سخت تشنه ام . آب دهنرۀ من فریاد ، به دادم برس . [ مُستَسقی = کسی که دچارِ بیماری استسقاء شده باشد / استسقاء = در لغت به معنی آب خواستن و آب کشیدن است و در اصطلاح طبِ قدیم بیماری و نُقصانی است که از ضعفِ جگر پدید می آید و بر اثرِ آن ، شخصِ بیمار دائماََ آب می خورد و سخت احساسِ تشنگی می کند در حالی که واقعاََ به آب نیاز ندارد . اطبای قدیم بر این باور بودند که چون جگر ضعیف می شود نمی تواند آب را به همۀ اندام های بدن برساند و در نتیجه بیمار دائماََ آب می طلبد ، در حالی که آب برای او مُضر است و اندام های او را آماسیده می کند اگر او به خوردنِ آب ادامه دهد هلاک می شود . بلکه درمان و بقای او در تشنگی کشیدن و حتی ندیدن آب است ( خفی علایی ، ص 204 )

چون درآمد آن ضَریر از در شتاب / عایشه بگریخت بهرِ اِحتجاب

چون آن نابینا از در وارد شد . عایشه شتابان رفت که خود را بپوشاند .

زآنکه واقف بود آن خاتونِ پاک / از غیوریِّ رسولِ رَشکناک

زیرا آن بانوی پاکدامن از غیرتِ رسولِ غیرتمند آگاه بود .

هر که زیباتر بُوَد رَشکش فزون / زآنکه رَشک از ناز خیزد ، یا بَنون

هر کس زیباتر باشد . غیرتِ بیشتری می انگیزد . زیرا ای فرزندان معنوی ، ناز معشوق ، غیرت ایجاد می کند . یعنی آنکه حُسن و جمالش بیشتر است غیرتِ بیشتری در دوستدار و همسرش پدید می آورد . [ بَنُون = پسران ، جمع اِبن ]

گنده پیران شوی را قُمّا دهند / چونکه از زشتی و پیری آگه اند

برای مثال ، چون پیر زنان فرتوت از زشتی و پیری خود آگاهند . حاضر می شوند که شوهرانشان کنیزان را صیغه کنند . [ قُمّا = در زبان ترکی یعنی کنیزک ، یا زنی که مردان او را صیغه می کنند ]

منظور بیت : زنان بقدری به همسرانشان غیرت می ورزند که حاضرن برای آنان زنان صیغه ای فراهم کنند . ولی حاضر نیستند هوّو بر سرشان بیاورد .

چون جمالِ احمدی در هر دو کون / کی بُده ست این فَرِّ یزدانیش عَون ؟

چگونه ممکن است که جمال احمدی (ص) در هر دو جهان نظیری داشته باشد ؟ ای آنکه فَرِّ ایزدی یاور اوست . [ فَرِّ یزدانی = فَرِّ ایزدی ، پرتوی الهی که به دل هر که تابد از همگنان برتری یابد / عَون = یاور ]

نازهای هر دو کون او را رسد / غیرت ، آن خورشیدِ صد تُو را رسد

نازهای هر دو جهان زیبندۀ اوست . و غیرت برازندۀ آن خورشید صد تُوست . یعنی محمّد (ص) خورشیدی است که از حیث فَرّ و عظمت ، همۀ خورشیدهای عالَم در برابر او چیزی بشمار نیایند . [ خورشید صد تُو = خورشید صد لا ، خورشیدی که صد برابر خورشید آسمان است و این تعبیری است از شُکوه و حشمت بی چون و چرای محمّد (ص) .

که در افگندم به کیوان گُوی را / در کشید ای اختران هَی روی را

آن خورشید صد تُو یعنی حضرت محمّد (ص) با زبان حال فرماید : من گُوی را به ستارۀ کیوان ( = زُحَل ، شرح بیت 174 دفتر دوم ) انداختم . یعنی نورِ جمالم به آسمان هفتم رسیده است . هان ای ستارگان روی خود را بپوشانید . [ گُوی افکندن بر کیوان = تعبیری است از بلند مرتبگی ، زیرا در ادبیات فارسی و عربی ، کیوان مظهرِ بلندی و بُعدِ مسافت است . ]

منظور بیت : نورِ جمالِ محمّد (ص) بر اعلی مرتبۀ جهان تابان است . و جمیعِ کواکب مغلوبِ آن نورِ اعظم اند .

در شُعاعِ بی نظیرم لا شوید / ورنه پیشِ نورِ من رسوا شوید

در پرتوِ بی مثالِ من فانی شوید . در غیر اینصورت در برابر نورِ من رسوا خواهید شد .

از کرَم من هر شبی غایب شوم / کی رَوَم ؟ اِلّا نماین که رَوَم

من هر شب محضِ جوانمردی و بزرگواری غایب می شوم . کی می روم ؟ یعنی نمی روم . بلکه ظاهراََ چنین وانمود می کنم که رفته ام . [ مراد از «شب» در اینجا شب دنیا و طبیعت مادّی بشر است . ]

منظور بیت : همانطور که هنگام شب خورشید موقتاََ از شما پنهان می شود . من (محمد) نیز که خورشیدِ معنوی ام گاه در حجاب بشری فرو می روم تا عالِمان و فرهیختگان شما که به مثابۀ نجوم و کواکب اند فرصت اظهار کمال یابند . پس من بکلّی غایب نمی شوم .

تا شما بی من شبی خُفّاش وار / پَر زنان پَرّید گِردِ ایم مَطار

تا شما در غیاب من یک شب مانند خفّاش در اطراف این زمین که جایگاه پرواز است پرواز کنید . [ مَطار = محل پرواز و طَیَران ]

همچو طاووسان پَری عرضه کنید / باز مست و سرکش و مُعجِب شوید

مانند طاووسان پَر و بالی نشان دهید و دوباره سرمست و سرکِش و خودبین شوید . یعنی در اختفای موقتی حقیقتِ محمدی ، به داشته های عقلی و دنیوی خود فخر بفروشید زیرا اینها تا وقتی رونق دارند که نورِ احمدی و طریقۀ حَنیفِ محمدی ساطِع نشده باشد .

بنگرید آن پایِ خود را زشت ساز / همچو چارُق کو بُوَد شمعِ اَیاز

نگاه کنید به پای خود که شما را زشت نشان می دهد . مانندِ چارق که اَیاز آن را مانند شمع مقابل خود می نهاد . [ پرهای طاووس بسیار زیبا و شگفت انگیز است . ولی پاهای او بسیار زشت و نامناسب است چنانکه حضرت علی (ع) در وصفِ خلقتِ طاووس می فرماید « هر گاه طاووس به دُم و بالِ رنگارنگِ خویش نگرد . از فرطِ زیبایی و دلبرایی آن ، قهقه سر می دهد و چون به پاهای خود بنگرد ، شیون و زاری کند ( نهج البلاغه مرحوم فیض الاسلام ، خطبۀ 164 ) از اینرو پای طاووس تمثیلی است از نهایت زشتی ، و بال و پر آن ، تمثیلی است از غایتِ زیبایی . ]

منظور بیت : شما که به داشته های خود اعم از جاه و مال و علم و عقل تفاخر می کنید به اصلِ خلقت خود نیز نگاه کنید که نطفه ای بی مقدار بوده اید .

رُو نمایم صبح ، بهرِ گوشمال / تا نگردید از منی ز اهلِ شِمال

صبح بارِ دگر برای تنبّه شما ظاهر می شوم تا به سبب خودبینی از دوزخیان نشوید . [ اهلِ شمال = همان اصحاب شمال است که تعبیری است قرآنی ( آیه 41 سورۀ واقعه ) ]

منظور بیت : انوار روحانی ام را گاه به گاه می تابانم تا شما از فرط غرور و تفاخر بر داشته ها و مکتسبات خود جزو دوزخیان نشوید .

تَرکِ آن کن که دراز است آن سخن / نهی کرده ست از درازی امرِ کُن

این سخنان را رها کن که طولانی و مفصّل است . حال آنکه صاحبِ «امرِ کُن» ما را از تطویل کلام نهی فرموده است . [ امرِ کُن = در مثنوی کنایه از قدرت و ارادۀ خلاقۀ حضرت حق است . ولی در اینجا بیشتر با حضرت محمّد (ص) تناسب دارد . نیکلسون معتقد است که «امر کن» کنایه از انسان کامل است ( شرح مثنوی معنوی مولوی ، دفتر ششم ، ص 2033 ) . امّا انقروی آن را به معنی امر کننده می داند که مراد از آن حضرت محمّد (ص) است . ]

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد