وحی آمدن به مادر موسی که موسی را در آب افکن | شرح و تفسیر

در فکن در نیلش و ، کن اعتماد / من تو را با وَی رسانم رو سپید

او را به رود نیل بینداز و بر من توکل کن زیرا من تو را با روسفیدی به او خواهم رسانید .

این سخن پایان ندارد ، مَکرهاش / جمله می پیچید هم در ساق و پاش

این سخنان پایانی ندارد . ولی خلاصۀ کلام اینکه همۀ مکرها و نیرنگ های فرعون پاپیچِ خودش می شود .

صد هزاران طفل می کُشت او برون / موسی اندر صدرِ خانه ، در درون

فرعون ، صدها هزار کودک را در بیرونِ خانه اش کُشت . در حالی که دشمن اصلی (موسی) در صدرِ خانۀ او جای داشت . [ مصراع اوّل اشاره است به قسمتی از آیه 4 سورۀ قصص « … و می کشت پسرانشان را و زنده نگه می داشت دخترانشان را ، همانا او از تباه کنندگان بود » ]

از جنون می کُشت هر جا بُد جَنین / از حِیَل ، آن کورچشمِ دوربین

آن کوردل که نمی توانست حقیقت را ببیند . دیوانه وار هر جا که نوزادی می یافت می کشت .

اژدها بُد مَکرِ فرعونِ عَنود / مکرِ شاهانِ جهان را خورده بود

مکر و فریب فرعونِ حق ستیز بسان اژدهایی بود که مکرهای دیگرِ شاهان را فرو بلعیده بود .

لیک ازو فرعونتر آمد پدید / هم وَرا هم مَکرِ او را درکشید

ولی موسی با همۀ این مشکلات و موانع پدید آمد و از فرعون ، بسی تواناتر و عظیم تر نمود . به نحوی که هم فرعون را و هم مکرهای او را محو و نابود کرد . [ فرعونتر = در اینجا به معنی مقتدرتر و با عظمت تر است . رجوع شود به شرح بیت 527 دفتر اوّل ]

اژدها بود و عصا شد اژدها / این بخورد آن را به توفیقِ خدا

فرعون در مَثَل اژدها بود . امّا عصای موسی اژدهایی بس نیرومندتر بود . از اینرو با توفیقاتِ ربّانی ، اژدهای موسی ، اژدهای فرعون را فرو بلعید .

دست شد بالای دست این تا کُجا ؟ / تا به یزدان که اِلَیه المُنتَهی

دست بالای دست بسیار است . ولی تا کجا ؟ تا دستِ قدرتِ الهی که همه چیز به او ختم می شود . [ مصراع اوّل اشاره است به ضرب المثل معروف فارسی ( امثال و حکم ، ج 2 ، ص 805 ) و مصراع دوم اشاره است به آیه 42 سورۀ نجم « پایان هر چیز پروردگار توست » ]

کآن یکی دریاست بی غَور و کران / جمله دریاها چو سیلی پیشِ آن

زیرا حق تعالی در مَثَل ، دریایی است که ژرفا و کناره ای ندارد و همۀ دریاها در مقایسه با او سیلی حقیر بیش نیست . [ همۀ قدرت ها در مقایسه با ذاتِ بی چونِ الهی خوار و حقیر می نماید . ]

حیله ها و چاره ها گر اژدهاست / پیشِ اِلّاالله ، آنها جمله لاست

اگر فرضاََ حیله ها و چاره سازی های آدمیان مانند اژدها باشد . امّا پیشِ قدرتِ حق تعالی هیچ است . [ لا = شرح بیت 1759 دفتر اوّل ]

چون رسید اینجا بیانم ، سر نهاد / محو شد ، وَاللهُ اَعلَم بِالرّشاد

چون شرح و بیانِ اسرارِ ربّانی به اینجا رسید . زبانم به عجز درآمد و مقهور گشت و خداوند به راستی و راهِ راست داناتر است . [ سرنهادن = سر خماندن ، بوسیدن زمین در حالت سجده و عبادت و یا برای تعظیم و تکریم است / رَشاد = راستی ، به راه راست رفتن ]

منظور بیت : چون سخن به وصفِ ذاتِ حق تعالی رسید از غایتِ عجز و قصور سر به تعظیم و تکریم نهاد و عاجزانه اعتراف کرد که خدا را آن سان که شایسته است نتوان وصف کرد ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر سوم ، ص 37 ) .

آنچه در فرعون بود ، آن در تو هست / لیک اژدرهات ، محبوسِ چَه است

آنچه در فرعون وجود داشت در تو نیز هست . ولی اژدهایِ نَفسِ تو در چاه فقر و بینوایی زندانی شده است . [ همۀ انسان ها دارای خویِ تهاجم و گردنفرازی هستند ولی غالباََ امکان و قدرت نمی یابند تا به امیال نفسانی خود جامۀ عمل پوشند و آن را بطور کامل تحقق دهند . ]

ای دریغ این جمله احوالِ تو است / تو بر آن فرعون بر خواهیش بست

تا به حال هر چه در مذمّتِ فرعون گفتیم در واقع ، بیانِ حالاتِ تو بوده . امّا افسوس که همۀ این اوصاف را به فرعون نسبت می دهی . [ می گویی خدا را شکر که من مثلِ فرعون نیستم در حالی که اگر جاه و مقامِ فرعون و دولت و قدرت او به تو می رسید . ای بسا بدتر از فرعون و شمر می شدی . ]

گر ز تو گویند ، وحشت زایدت / ور ز دیگر آفسان بنمایدت

هر گاه از اوصافِ نکوهیده تو ، حرف بزنند . نفرت و دلتنگی سراسر وجودت را فرا می گیرد و اگر در بارۀ اوصافِ زشتِ دیگران حرف بزنند افسانه اش می پنداری . [ مولانا در فیه ما فیه ، ص 23 و 24 همین مطلب را با تمثیلی روشن شرح داده که در شرح بیت 1327 دفتر اوّل آمده است . بطور کلّی شیوه انبیاء و اولیاء در ارشاد مردم بدین گونه بوده است که نقص و عیب اخلاقی کسی را آشکارا بر زبان نمی آوردند . مبادا دچار دلسردی و پژمردگی شود . بلکه غالباََ مقاصدِ خود را در جامۀ تمثیل و حکایات گذشتگان بیان می داشتند و یا خود را مثال می زدند . از این رو نابخردان این حکایات را افسانه هایی بی اساس تلقّی می کردند . چنانکه قرآن کریم از قول منکران ، حکایات عبرت انگیز را « اساطیرالاولین » نامیده . آیه 25 سورۀ انعام و آیه 31 سورۀ انفال و آیه 24 سورۀ نحل و … ]

چه خرابت می کُند نَفسِ لَعین / دور می اندازدت سخت این قرین

آیا می دانی که نَفسِ امّاره ملعون ، تو را چگونه تباه می کند ؟ این نَفس ، تو را از مقامِ قربِ الهی دور می سازد .

آتشت را هیزمِ فرعون نیست / ورنه چون فرعون او شعله زنی ست

آتشِ نَفسِ تو هیزم فرعونی ندارد . یعنی فاقدِ جاه و مال و قدرت و سلطنت است . و اِلّا اگر این امکانات به او داده می شد تو نیز مانند فرعون آتشِ فتنه و سرکشی می افروختی . [ حکایت مار گیر و اژدهای فسرده به مناسبت همین مطلب آمده است . ]