مشورت فرعون با هامان در ایمان آوردن | شرح و تفسیر

بانگ ها زد ، گریه ها کرد آن لَعین / کوفت دستار و کُلَه را بر زمین

آن ملعون ، یعنی هامان عربده ها کشید و گریه ها کرد و از شدّتِ ناراحتی ، کلاه و دستارش را بر زمین کوبید .

که چگونه گفت اندر رُویِ شاه / این چنین گستاخ ، آن حرفِ تباه

آن ملعون ( هامان ) خطاب به فرعون گفت : موسی چگونه جرأت کرد که آن حرف های بی اساس را گستاخانه در مقابلِ شاه بگوید ؟

جمله عالَم را مُسَخّر کرده تو / کار را با بخت چون زَر کرده تو

تو ای فرعون همۀ جهان را تسخیر کرده ای و تمامِ کارها را به برکتِ دولت و سعادت خود مانندِ طلا ارزشمند ساخته ای .

از مشارق وز مغارب بی لِجاج / سویِ تو آرَند سلطانان ، خَراج

سلاطین از شرق و غرب عالَم بی هیچ مخالفت و ستیزی به سویِ تو مالیات می آورند . [ خَراج = باج ، بیشتر در مورد مالیات گندم و مال گفته شود ، مالیاتی که بر زمین بندند ]

پادشاهان لب همی مالند شاد / بر ستانِۀ خاکِ تو ، ای کیقباد

ای پادشاهِ بزرگ همۀ شاهان با شادیِ تمام بوسه بر خاکِ درگاهِ تو می زنند .

اسبِ یاغی چون ببیند اسبِ ما / رُو بگرداند ، گُریزد بی عصا

اسبِ دشمن وقتی اسبِ ما را ببیند . بدون آنکه چوب و چماقی در کار باشد برمی گردد و می گُریزد . [ اسبِ یاغی = اسبِ دشمنی که یاغی و طاغی شده است . منظور اینکه طاغیان مقهور قدرت تو هستند . ]

تا کنون معبود و مسجودِ جهان / بوده یی ، گردی کمینۀ بندگان ؟

آیا تویی که موردِ پرستش و عبادتِ مردمِ جهان بودی . اکنون کمترین بندگان شده ای ؟ [ کمینه = کمترین ، کمتر ]

در هزار آتش شدن ، زین خوشتر است / که خداوندی شود بنده پرست

اگر آدمی هزار مرتبه درونِ آتش برود و بسوزد بهتر است از اینکه پادشاهی ، بندۀ خود را بپرسند . [ اشاره است به ضرب المثل عربی « در آتش سوختن آری ، و در ننگ زیستن هرگز » ]

نه ، بکُش اوّل مرا ای شاهِ چین / تا نبیند چشمِ من بر شاه ، این

نه ، این امر برای من سخت دشوار است . ای شاه والا ، قبل از هر چیز مرا بکُش تا چشمم شاهدِ چنین خواری و ذلّتی نباشد . [ نیکلسون می گوید : « ای شاه چین » تمجیدی است دور از ذهن ( مبالغه آمیز ) از سلطنت ظاهری فرعون ( شرح مثنوی معنوی مولوی ، دفتر چهارم ، ص 1603 ) ]

خُسروا ، اوّل مرا گردن بزن / تا نبیند این مذلّت چشم من

ای پادشاه بزرگ ، قبل از هر چیز گردنِ مرا قطع کن تا چشمانم این ذلّت را مشاهده نکند .

خود نبوده ست و ، مبادا این چنین / که زمین گَردون شود ، گَردون زمین

تا کنون چنین امری اتفاق نیفتاده و هرگز مباد که چنین امری رُخ دهد که زمین ، آسمان شود و آسمان ، زمین گردد . یعنی فردی پست بالا رود و فردی عالی مرتبه به حضیض ذلّت دچار آید .

بندگان مان ، خواجه تاشِ ما شوند / بی دلان مان دلخراشِ ما شوند

بندگان ما نظیر ما سرور و آقا شوند و آنان که از هیبت و قدرت ما می ترسند . مایۀ آزارِ ما شوند . [ بی دل = ترسو ]

منظور بیت : هامان می گوید : اگر فرعون تابعِ موسی شود ، ما نیز مانندِ قومِ بنی اسراییل خواهیم شد در حالیکه آن قوم سالیانِ سال بندگی ما می کردند . پس کسانی که تحتِ حکومتِ ما خائف و ترسان بودند اینک زبانشان بر ما دراز می شود زیرا خود را همشأن و مرتبۀ ما قلمداد می کنند .

چشم روشن دشمنان و ، دوست ، کور / گشت ما را پس گُلستان ، قعرِ گور

چشمِ دشمنانمان روشن می گردد و چشمِ دوستانمان کور می گردد . در نتیجه قعرِ گور برای ما گلستان می شود . یعنی چنان به ذلّت درخواهیم شد که مرگ برایمان صد مرتبه بهتر و خوشتر از این زندگی مذلّت بار است .

تزییفِ سخن هامان

تزییف = تحقیر کردن

دوست از دشمن همی نشناخت او / نرد را کورانه کژ می باخت او

هامان چنان دچارِ تعصّب و غفلت بود که نمی توانست دوست را از دشمن بازشناسد . در نتیجه تخته نرد را کورکورانه بازی می کرد .

دشمنِ تو جز تو نَبوَد ، ای لعین / بی گناهان را مگو دشمن به کین

ای ملعون کسی جز تو دشمنِ تو نیست . بی گناهان را از رویِ کینه ، دشمن مدان . [ دشمن ترین دشمنِ تو نفس امّارۀ توست که در درونت مخفی است . امّا هوی پرستان به جای آنکه دشمنِ درون را قمع سازند بی جهت فرافکنی می کنند . ]

پیشِ تو این حالتِ بَد دولت است / که دَوادَو اوّل و ، آخِر لَت است

ای بدبخت وضعیّتِ وخیم کنونی خود را «دولت» می پنداری و از این نکته غافلی که ابتدای این دولت ، دویدن های بسیار است و سرانجام لَت . یعنی سیلی خوردن است از دستِ روزگار . [ سبزواری در شرح اسرار ، ص 309 ، گوید :

آنچه نامش نهاده ای دولت / دو سه روزی دو است و باقی لَت ]

گر از این دولت نتازی خَزخَزان / این بهارت را همی آید خزان

اگر اندک اندک از دولتِ دنیوی نگُریزی . بهارِ دولتِ حقیقی ات که همانا سعادتِ اُخروی است به خزان می گراید و از بین می رود . [ خزان = در حال خزیدن / خز خزان = اندک اندک ، در اصل خزان خزان است ]

مشرق و مغرب چو تو بس دیده اند / که سَرِ ایشان ز تن ببریده اند

مردمِ شرق و غربِ عالَم نظیر تو بسیار دیده اند که عاقبت سَر از تنشان جدا کرده اند . [ مولانا از این بیت به بعد گر چه ظاهذاََ خطابش به هامان ادست . امّا در اصل همۀ امیران و حاکمان را در همۀ اعصار موردِ خطاب قرار می دهد . آنان که فرعون صفت و هامان سیرت اند . نباید فریبِ دولت و حشمتِ ظاهری خود را بخورند که گردشِ روزگار بسیاری از آنان را ذلیل و بدبخت کرده است . ]

مشرق و مغرب که نبوَد بی قرار / چون کُنند آخِر کسی را پایدار ؟

در جایی که مشرق و مغرب ثبات ندارند . چگونه ممکن است که کسی را پایدار و ثابت نگه دارند ؟ یعنی نگه نمی دارند . [ « مشرق و مغرب » کنایه از دنیاست . وقتی خودِ دنیا ثبات ندارد . چگونه ممکن است ساکنان خود را ثبات بخشد ؟ ]

تو بد آن فخر آوری کز ترس و بند / چاپلوست گشت مردم ، روزِ چند

تو ای هامان و هامان سیرت به آن می نازی که مردم از ترسِ کیفر و زندان ، چند روزی تملّقِ تو را می گویند .

هر که را مردم سُجودی می کنند / زهر اندر جانِ او می آکنند

مردم در برابرِ هر کسی که تعظیم و کُرنش کنند . روح و جانِ او را لبریز از زهر می کنند . [ این زهر همانا غرور و تکبّر است که شخصیّت آدمی را تباه می سازد . ]

چونکه برگردد از او آن ساجدش / دانَد او کان زهر بود و مُوبِدش

زیرا هر گاه تعظیم کننده و کُرنش آورنده اش از او رُخ برتابد . آن شخص درخواهد یافت که همۀ آن تعظیم ها به مثابۀ زهر بوده و مایۀ انزوا و تنهایی او شده است . ( مُوبِد = جدا گذارنده ، منفرد کننده ، کنار زننده ) [ مدح و چاپلوسیِ مردم موجبِ تکبّرِ شخصِ ممدوح می شود و او اعمالی نفرت انگیز مرتکب می گردد و سرانجام  در میانِ مردم منزوی و تنها می ماند . چرا که همه از صفاتِ ناپسند و اعمالِ ناصواب او می گریزند و بالاخره او به انزوا می رود . ]

ای خُنُک آن را که ذَلَّت نَفسُهُ / وایِ آن کز سرکشی شد چون کُه او

خوشا به حالِ کسی که نَفسش خوار و خاکسار است . وای به حالِ کسی که از شدّتِ تکبّر و سرکشی مانندِ کوه شده است . ( ذَلّت نَفسُهُ = خوار شد نَفسِ او ) [ اشاره است به این خبر « خوشا به حالِ کسی که نَفسش رام و خوار شده و کسبش حلال گشته و درونش نکو شده و برونش شکوهمند گردیده و گزندِ خود از مردم دور کرده است » ( احادیث مثنوی ، ص 97 ) ]

این تکبّر ، زهرِ قاتل دان که هست / از مَیِ پُر زَهر شد آن گیج ، مست

این تکبّر را زهری کُشنده حساب کُن . روح و جانِ آن سرگشتۀ نادان از این شرابِ زهرآگین آکنده شده بود .

چون مَیِ پُر زهر نوشَد مُدبِری / از طَرَب یک دَم بجنباند سَری

هر گاه مثلاََ یک آدمِ بخت برگشته ، شرابی زهرآلود بنوشد . لحظه ای از شادی و مستی سرش را تکان می دهد و احوال و اطوارِ مستی در او نمایان می گردد .

بعدِ یک دَم ، زَهر بر جانَش فتد / زَهر در جانَش کُند داد و سِتَد

امّا لحظه ای بعد زهر به جانش اثر می گذارد و فعل و انفعالی در درونِ او ایجاد می کند . [ سرانجام با وضعِ وخیمی به هلاکت می رسد . ]

گر نداری زَهری اَش را اعتقاد / کو چه زهر امد ، نگر در قومِ عاد

اگر به زهرآلود بودن تکبّر عقیده نداری . نگاه کن به قومِ عاد و ببین که از تکبّر چه زهری به جان و روحشان وارد شد .

چونکه شاهی دست یابد بر شَهی / بکشَدَش ، یا بازدارد در چَهی

مثلاََ وقتی شاهی بر شاهی دیگر غلبه پیدا کند . یا او را می کُشد و یا در سیاهچال نگاهش می دارد .

ور بیابد خستۀ افتاده را / مَرهَمش سازد شَه و بِدهَد عطا

امّا اگر همان شاه ، فردی مجروح و درمانده را در جایی پیدا کند . بر زخم هایش مرهم می گذارد و در حقِ او نیکی می کند . [ زیرا آن شاه را حریف و رقیبِ خود می داند و از جانبِ او احساسِ خطر می کند . امّا آن بیچاره و درمانده را می نوازد زیرا از جانبِ او تهدید نمی شود و احساسِ خطر نمی کند . ]

گر نه زَهر است آن تکبّر ، پس چرا / کُشت شَه را بی گناه و بی خطا ؟

اگر تکبّر ، زهر نیست پس چرا آن شاه را بی جُرم و گناه به هلاکت رساند ؟

وین دگر را بی ز خدمت چون نواخت ؟ / زین دو جُنبش زَهر را شاید شناخت

و چگونه این دیگری را بی آنکه خدمتی از او ببیند موردِ تفقّدِ خود قرار داد ؟ یعنی شاه وقتی شخصِ درمانده ای را می بیند نوازشش می کند در حالیکه آن بینوا شخصاََ خدمتی در حقِ شاه نکرده است . از این دو حرکتِ متضادِّ شاه می توان به زهر بودن تکبّر پی بُرد .

راهزن هرگز گدایی را نزد / گُرگ ، گُرگِ مُرده را هرگز گَزَد ؟

مثلاََ راهزن هرگز آدمِ گدا را لخت نمی کند . آیا گُرگ ممکن است گُرگِ مُرده ای را موردِ آزار قرار دهد ؟

خِضر کشتی را برای آن شکست / تا توانَد کشتی از فُجّار رَست

مثال دیگر ، حضرت خضر (ع) کشتی را بدان جهت سوراخ کرد تا کشتی از دستِ تباهکاران نجات پیدا کند . [ اشاره است به بخشی از حکایت خضر (ع) و موسی (ع) که در آیه 71 و 79 سورۀ کهف آمده است . وقتی که آن دو بر کشتی سوار شدند . خضر کشتی را سوراخ کرد و موسی بدان عمل اعتراض نمود و در هنگامِ جدایی آن دو ، خضر سببِ این کار را چنین توضیح داد : آن کشتی به گروهی از مستمندان تعلّق داشت که با آن امرارِ معاش می کردند . خواستم آن را معیوب سازم تا به دستِ فرمانروایی ستمگر نیفتد . زیرا آن فرمانروا هر کشتی سالمی را غصب می کرد . ]

چون شکسته می رهد ، اِشکسته شو / اَمن در فقرست ، اندر فقر رَو

حال که شکسته نجات پیدا می کند تو نیز شکسته شو . زیرا ایمنی در فقر است . پس در طریقِ فقر حرکت کن . [ هر که خاکسار و فروتن باشد از مَغاکِ هلاک نجات می یابد . مقام فقر مقامِ ایمنی از جمیعِ مهالکِ نفسانی است . توضیح فقر در شرح بیت 2342 دفتر اوّل آمده است . ]

آن کُهی کو داشت از کان نقدِ چند / گشت پاره پاره از زَخمِ کُلَند

برای مثال ، کوهی که مقداری گنجینه داشته باشد . بر اثرِ ضرباتِ کلنگ ، تکه تکه می شود . [ کُلَند = کلنگ ]

تیغ بهرِ اوست ، کو را گردنی ست / سایه کافگنده ست بر وَی زخم نیست

مثال دیگر ، شمشیر برای کسی است که گردنکشی می کند . و اِلّا سایه که روی زمین می افتد ضربه ای نمی بیند . [ ای طالبِ حقیقت تو نیز مانندِ سایه افتاده و خاکسار باش تا از تیغِ قهرِ الهی در امان باشی . ]

مِهتری نفطست و ، آتش ای غَوی / ای براذر چون بر آذر می روی ؟

ای گمراه ، بزرگی و ریاست طلبی مانندِ نفت و آتش است . ای برادر چرا در آتش می روی ؟ [ غَوی = گمراه / نفط = همان نفت است / براذر = همان برادر است ، فارسیان قدیم در بسیاری از موارد «دال» را به صورت «ذال» می نوشتند . ]

هر چه او هموار باشد با زمین / تیرها را کی هدف گردد ؟ ببین

هر چیزی که با زمین برابر و هموار باشد . چگونه ممکن است آماجِ تیر قرار گیرد ؟ [ برای همین است که هر کس بخواهد هدفِ تیر قرار نگیرد بلافاصله روی زمین می افتد و دراز می کشد . پس باید خاکسار و فروتن شد تا آماجِ تیرِ کِبر و غرور و شقاوت قرار نگرفت . ]

سَر برآرَد از زمین ، آنگاه او / چون هدف ها زخم یابد بی رَفُو

همینکه شخص سرِ خود را از زمین بلند کند آماجِ تیر قرار می گیرد و آسیبِ آن تیر التیام یافتنی نیست . [ رَفُو = دوختنِ پارگی و سوراخ جامه ]

نردبانِ خلق ، این ما و منی ست / عاقبت زین نردبان افتادنی ست

تکبّر و خودبینی و منم منم زدن مانندِ نردبانی است که مردم بالای آن می روند و هر که بالای این نربان رود سرانجام سقوط خواهد کرد .

هر که بالاتر رَوَد ، ابله تر است / کاستخوانِ او بَتَر خواهد شکست

هر کس از پله های نردبان تکبّر و خودبینی بالاتر برود مسلماََ احمق تر است . زیرا به هنگامِ افتادن ، استخوان هایش بَدتر خواهد شکست .

این فروع ست و اصولش آن بُوَد / که تَرَقُّع ، شرکتِ یزدان بُوَد

البته این زیان هایی که برای تکبّر و غرور برشمردیم تماماََ زیان های فرعی آن است . و زیانِ اصلی آن اینست که هرگونه برتری طلبی ، شریک شدن با کبریاییِ حضرتِ حق است . ( تَرَفُّع = بلندی جستن ، تکبّر و خود را بزرگ دیدن ) [ امیر مؤمنان علی (ع) در خطبه قاصعه ، عزت و کبریایی را مختص ذاتِ الهی شمرده و می فرماید : « و لعنت کرد بندگانی را که در این دو صفت با او به رقابت و ستیزه خیزند » ( نهج البلاغه فیض الاسلام ، خطبۀ 234 ) ]

چون نمُردیّ و نگشتی زنده زُو / یاغیی باشی به شرکت مُلک جُو

اگر از وجودِ موهومِ خود فانی نشوی و به بقایِ حق ، زنده و باقی نگردی . عصیانگری هستی که می خواهی شریکِ سلطنتِ حضرتِ حق گردی .

چون بدو زنده شدی ، آن خود وی است / وحدتِ محض است آن ، شرکت کی است ؟

امّا وقتی که به بقای حضرتِ حق ، زنده و پاینده شدی . آن بقا و حیات ، عینِ ذاتِ اوست . و این وحدتِ تام و تمام است و کی می توان آن را شِرک نامید ؟ [ وقتی که اغراضِ نفسانی و اهوای شیطانی و حیوانی را محو کردی و هویّتِ کاذبِ خود را در کورۀ توحید ذوب کردی به بقای الهی می رسی و در این مرتبه هر گونه اثنانیّت و دو گانگی از میان برمی خیزد و هر گونه وجودِ ظلّی و اضافی ، اسقاط می شود و کمالِ توحید ظهور می کند . امّا بدان که اسرارِ این وحدت را با قیل و قال و لقلقۀ لسان درک نتوانی کرد . ]

شرحِ این در آینۀ اعمال جُو / که نیابی فهمِ آن از گفت و گو

شرحِ اسرارِ این وحدت را باید در آینۀ اعمال و کردارت پیدا کنی . یعنی این مقامِ عالی با گفتن و الفاظِ پُر طمطراق و رنگین حاصل نشود . بلکه باید اعمال و احوال خود را مستقیم کنی و از غلّ و غش نفسانی زدوده داری . بنابراین فهمِ اسرارِ این وحدت از طریق قیل و قال میسّر نمی گردد .

گر بگویم آنچه دارم در درون / بس جگرها گردد اندر حال ، خون

اگر بخواهم آنچه را که در ضمیر دارم بر زبانم آورم . در دَم بسیاری از جگرها پاره و خونین شود .

بس کنم ، خود زیرکان را این بس است / بانگ ، دو کردم اگر در دِه کس است

به همین مقدار بسنده می کنم . زیرا همین اندازه برای صاحبانِ هوش و خِرد کافی است . من دوبار ندا کردم . اگر در کوی ، کسی هست این دو ندا کافی است .

حاصل ، آن هامان بِدان گفتارِ بَد / این چنین راهی بر آن فرعون زَد

خلاصه اینکه هامان با این سخنان ناشایست . راهِ ایمان و هدایت را به رویِ فرعون بست و به راهزنیِ طریقِ حق پرداخت .

لقمۀ دولت رسیده تا دهان / او گلویِ او بُریده ناگهان

لقمۀ بخت و اقبالِ حقیقی تا نزدیکِ دهانِ فرعون رسیده بود که هامان ناگهان گِلویِ او را بُرید و اجازه نداد لقمه از گلویِ او پایین رود .

خِرمنِ فرعون را داد او به باد / هیچ شَه را این چنین صاحب مباد

هامان ، خرمنِ سعادت فرعون را به بادِ فنا داد . الهی که هیچ شاهی ، وزیر و مصاحبی مانندِ هامان نداشته باشد .

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد