قصه صوفی که در میان گلستان سر بر زانو مراقب بود | شرح و تفسیر

صوفیی در باغ از بهرِ گشاد / صوفیانه روی بر زانو نهاد

یکی از صوفیان برای گشایش قلبی ، به روش صوفیان سر بر زانوی خود نهاد و مشغول به مراقبه شد .

پس فرو رفت او به خود ، اندر نُغول / شد ملول از صورتِ خوابش فَضُول

آن صوفی با تمرکزی ژرف در خود فرو رفته بود و شخصی گستاخ از ظاهر به خواب رفتۀ او حوصله اش سر رفت . [ صوفی مشغول مراقبه ( = شرح بیت 158 فتر دوم ) شده بود / نُغول = ژرف / فَضول = زیاده گو ، یاوه گو ، کسی که به افعالِ غیر ضروری پردازد ]

که چه خُسپی ؟ آخر اندر رَز نگر / این درختان بین و آثارِ خُضَر

و گفت : ای صوفی برای چه خوابیده ای ؟ آخر سرت را بلند کن و به درختان و گیاهان سرسبز نگاه کن . [ رَز = درخت مو ، در اینجا مطلق درخت / خُضَر = سبزی ها ]

امرِ حق بشنو که گفتست : اُنظُرو / سویِ این آثارِ رحمت آر رُو

فرمان حضرت حق را گوش کن که فرموده است : بنگرید به آثارِ رحمتِ الهی و به آن روی آورید . [ اشاره است به آیه 50 سورۀ روم « بنگر به نشانه های رحمتِ خداوندی که چه سان زمین را زنده کند از پسِ مرگِ آن . براستی که پروردگار زنده کنندۀ مُردگان است . و اوست بر هر چیز توانا » مولانا از زبانِ آن شخصِ ملول و آن صوفی صافی به دو نوع معرفت اشاره می کند : یکی معرفت از راهِ مطالعه و مشاهدۀ آثار و آیات خارجی و برون ذات . و دیگری معرفت از طریق مراقبۀ باطنی که قهراََ این معرفت ژرف تر و مطمئن تر است . ]

گفت : آثارش دل است ای بُوالهَوَس / آن بُرون ، آثارِ آثار است و بس

صوفی به آن شخصِ گستاخ گفت : ای اهلِ هوی و هوس ، آثارِ رحمتِ الهی دل است . و آنچه در بیرون دل است ، تنها آثارِ آثار است . [ مولانا در اثرِ دیگر خود می گوید : « هر چه در این عالَم می بینی در آن عالَم چنان است . بلکه اینها همه اَنمُوذَجِ ( = نمونه ) آن عالَم اند . و هر چه در این عالَم است همه از آن عالَم آوردند » ( فیه ما فیه = ص 62 و 63 ) ]

باغ ها و سبزه ها در عینِ جان / بَر بُرون ، عکسش چو در آبِ روان

باغ ها و سبزه ها در درونِ جان است . و آنچه که در بیرون است . انعکاس و بازتابِ آن باغ ها و سبزه هاست . درست مانندِ تصاویری که در آبِ روان انعکاس پیدا می کند . [ لطافت و نشاطِ روحی باید در دل پدید آید . و اِلّا گلزار طبیعت بلاستقلال نمی تواند منشأ لطافت روحی شود . بسا کسی که در باغ و بوستان احساس دلتنگی می کند و شخصی در کنجِ سیاهچال احساس نشاط . ]

آن خیالِ باغ باشد اندر آب / که کند از لطفِ آب آن اضطراب

مسلماََ آن تصاویری که از باغ و سبزه زار در اب منعکس می شود . خودِ باغ و سبزه زار نیست بلکه صورتِ خیالی آن است که بر اثرِ صافی و زلالی آب روی آن می افتد و با حرکت و لرزش اب ، حرکت می کند و می لرزد . [ خیال = در اینجا منظور فوّۀ خیال نیست بلکه معنی لغوی آن موردِ نظر است . یعنی آنچه برای تو در خواب و یابیداری مُمَثَّل می شود ( شرح اسرار ، ص 289 ) ]

باغ ها و میوه ها اندر دل است / عکسِ لطفِ آن برین آب و گِل است

باغ ها و میوه ها در دل است که صفای آن بر این آب و گِل انعکاس یافته است . [ باغ و گُلزارِ حقیقی در دلِ اصحابِ معرفت است . زیرا افکار و احوالِ لطیف آنان ، باغی مصفّا در درونشان پدید آورده است و بر اثرِ لطافتِ روحی است که جهانِ طبیعت نیز جلوه و رونقی پیدا کرده است . ]

گر نبودی عکسِ آن سِرّ و سُرور / پس نخواندی ایزدش دارُالغُرُور

اگر انعکاسِ آن سِرّ و شادمانی درونی نبود . خداوند هرگز دنیا را سرای فریب نمی خواند . [ در ایه 158 سورۀ آل عمران و آیه 20 سورۀ حدید ، حیات دنیوی را متاع الغرور ( = کالای فریب ) دانسته است . مولانا می گوید سِرِّ هویتِ اصحاب معرفت بر عالَمِ طبیعت تجلّی کرده و باعثِ جلوه و رونق آن شده است و به همین سبب خداوند دنیا را خانۀ فریب خوانده زیرا که جلوۀ دنیا با اینکه ناشی از عالَمِ دل است امّا مردم را می فریبد و آنها خیال می کنند که جلوۀ دنیا ذاتی است . ]

این غرور آن است ، یعنی این خیال / هست از عکسِ دل و جانِ

منظور از این غرور آن است یعنی این خیال ، انعکاسی است از قلب و روحِ مردان خدا . [ دنیا نیز خیالی است که دنیا پرستان را می فریبد و سایه را حقیقت می پندارند . چنانکه مولانا در تمثیل مرغ ، در ابیات 417 تا 422 دفتر اوّل ، این مطلب را بیان کرد که دنیا سایه است و طالب دنیا بی جهت عمرِ گرانمایه خود را صرف آن می کند . ]

جمله مغروران بر این عکس آمده / بر گمانی کین بُوَد جَنّت کده

همۀ فریب خوردگان پیرامونِ این تصویر خیالی ازدحام کرده اند به این گمان که این تصویرِ خیالی همان باغِ حقیقی است .

می گریزند از اصولِ باغ ها / بر خیالی می کنند آن لاغ ها

از باغ های حقیقی که ریشه و منشأ این باغ هاست می گریزند و بر خیالی زندگی لغو و بیهوده می کنند . [ لاغ = هرزه ، بیهوده ، مسخره ، شوخی ]

چونکه خوابِ غفلت آیدشان به سر / راست بینند و ، چه سود است آن نظر ؟

همینکه خوابِ غفلتِ آنان به پایان رسد . باغ و بوستان حقیقی را می بینند . امّا دیدن در آن وقت چه سودی دارد . [ مردم تا وقتی که به دنیا مشغول اند در حقیقت در خواب هستند و چوت بمیرند بیدار می شوند . ]

پس به گورستان غریو افتاد و آه / تا قیامت زین غلط واحَسرَتاه

پس در گورستان ناله و فریادِ مُردگان طنین انداخته و تا قیامت به خاطرِ این خطا فریاد آه و حسرت آنان بلند است .

ای خُنُک آنرا که پیش از مرگ ، مُرد / یعنی او از اصلِ این رَز بوی ، بُرد

خوشا به حالِ کسی که پیش از مردن بمیرد یعنی روح و روانِ او از رایحۀ این باغِ حقیقی بویی ببرد . ( رَز = درخت انگور ، در اینجا به معنی باغ و درختزار است . ) [ به توضیح مرگ اختیاری در شرح بیت 4 دفتر اوّل رجوع شود . ]

شرح و تفسیر بخش قبل                    شرح و تفسیر بخش بعد