قصد شاه به کشتن امیران و شفاعت کردن ایاز | شرح و تفسیر

سجده یی کرد و گِلوی خود گرفت / کِای قبادی کز تو چرخ آرَد شگفت

ایاز در برابر سلطان محمود سجده ای کرد و گلوی خود را گرفت و گفت : ای پادشاهی که آسمان از عظمت تو حیران است . [ «گلو گرفتن» در اینجا دلالت بر التماس و تضرّع دارد / «قباد» و «کیقباد» در مثنوی مطلقاََ به معنی پادشاه است . ]

ای هُمایی که همایان فَرّخی / از تو دارند و ، سَخاوت هر سخی

ای همایی که همۀ هماها ، سعادت را و همۀ سخاوتمندان ، سخاوت را از تو اخذ کرده اند . [ سخی = بخشنده ، سخاوتمند / هُما = شرح بیت 1643 دفتر پنجم ]

ای کریمی که کرم های جهان / محو گردد پیشِ ایثارت نهان

ای بخشنده ای که بخشش های جهان در برابر عطای تو محو و فانی است .

ای لطیفی که گُلِ سُرخت بِدید / از خجالت پیرهن را بر دَرید

ای لطیفی که وقتی گُلِ سُرخ ، لطافتِ تو را دید از شدّتِ شَرم پیراهن چاک کرد .

از غَفوریِّ تو غُفران ، چَشم سیر / رُوبَهان بر شیر از عفوِ تو چیر

از آمرزگاریِ تو ، آمرزش نیز چشم و دلش سیر شده است و حتّی روباهان به مددِ عفو تو بر شیر غالب آمده اند . [ این بیت بیانی است از غفران بیکران الهی . منظور مصراع دوم اینست که روبه صفتان چون به عفو تو طمع دارند در برابر شیران بیشۀ توحید و تقوی گُستاخی می کنند . ]

جز که عفوِ تو که را دارد سَند ؟ / هر که با امرِ تو بی باکی کند

هر کس در برابر فرمان تو سرپیچی کند . به جز عفوِ تو چه تکیه گاهی دارد ؟

غَفلَت و گُستاخیِ این مُجرمان / از وُفورِ عفوِ توست ای عَفولان

ای جایگاه عفو و گذشت ، بی خبری و جسارت این گنه کاران از کثرتِ عفو توست . [ عَفولان = محل عفو و بخشش ]

دایماََ غَفلَت ز گُستاخی دَمَد / که بَرَد تعظیم از دیده رَمَد

غفلت ، همیشه از گُستاخی ناشی می شود . زیرا بزرگداشت ، دردِ چشم را از میان می برد . یعنی کسی که قدرِ حضرت معبود را بداند و نسبت به او حُرمت قائل شود چشم دلش از عوارض نفسانی پاک می شود و می تواند حقیقت را ببیند . [ رَمَد = دردِ چشم ]

غَفلَت و نِسیانِ بَد آموخته / ز آتشِ تعظیم گردد سوخته

کسی که از غفلت و فراموشی که دو پدیدۀ زشت و ناپسندند . چیزهایی آموخته باشد . بر اثر آتش تعظیم ، آن غفلت و فراموشی می سوزد و از میان می رود . یعنی کسی که اسیرِ دو پدیده روانیِ ناپسند غفلت و نِسیان قرار بگیرد . هر گاه به تعظیم و احترام حضرت معبود مشغول شود آن دو خصلتِ بَد در او نابود می گردد .

هَیبَتَش بیداری و فِطنت دهد / سهو و نسیان از دلش بیرون جَهَد

هیبت و عظمت حضرت حق به انسان بیداری و زیرکی می دهد و خطاکاری و فراموشی از قلب او بیرون رود . [ فِطنت = زیرکی و هوشیاری ]

وقتِ غارت خواب نآید خلق را / تا بِنَرباید کسی زو دلق را

چنانکه مثلاََ در هنگام غارت دشمن ، خواب به چشم مردم نمی آید که مبادا کسی بیاید و رخت و لباس آنان را بدزدد و ببرد .

خواب چون در می رَمَد از بیمِ دلق / خوابِ نسیان کی بُوَد با بیمِ حَلق ؟

در جایی که از ترسِ دزدیده شدن رخت و لباس ، خواب از چشمِ مردم می گریزد . پس با وجودِ ترس از جان چگونه ممکن است که آدمی به خواب فراموشی (غفلت) فرو رود ؟ [ کسانی که به راهزنی نَفس و شیطان واقف اند در طریق سلوک و عقبات آن پیوسته بیدار می مانند تا مبادا این دو حرامی بر آنان غارت آرند و رخت و لباس تقوی و ایمانشان را به یغما برند . ]

لاتُؤاخِذ اِن نَسینا ، شد گواه / که بُوَد نسیان به وجهی هم گناه

آیه ای که می گوید « مؤاخذه مکن اگر فراموش کردیم » گواه آن است که فراموشی به اعتباری گناه است . [ در قسمتی از آیه 286 سورۀ بقره آمده است « … پروردگارا ما را مؤاخذه مکن در صورتی که فراموش کردیم یا خطا نمودیم … » . مولانا می گوید نسیان با آنکه از روی قصد نباشد ولی به هر حال زیانمند است . ]

ز آنکه استکمالِ تعظیم او نکرد / ور نه نسیان در نیاوردی نبرد

زیرا که فراموشکار تعظیم خداوند را آنطور که شایسته است بجا نمی آورد . و اِلّا به هنگام درگیری با کارها دچار فراموشی نمی شد .

گر چه نسیان لابُد و ناچار بود / در سبب ورزیدن او مختار بود

اگر چه فراموشی امری محتوم و گریز ناپذیر است اما انسان در فرهم آوردن مقدّماتِ فراموشی صاحب اختیار است .

که تهاون کرد در تعظیم ها / تا که نسیان زاد یا سهو و خطا

زیرا وقتی انسان در بزرگداشتِ امرِ خدا سُستی ورزد . یا دچار فراموشی می شود و یا خطا و اشتباه به سراغش می آید . [ تهاون = سستی ، سهل انگاری ]

همچو مستی ، کو جنایت ها کند / گوید او : معذور بودم من ز خَود

مانند آدم مستی که در حالت مستی خطاهایی انجام دهد و سپس زمانی که هوشیار شود . بگوید : من چون در حالت مستی و بی خودی این خطاها را مرتکب شده ام عذرم پذیرفته است .

گویدش لیکن سبب ای زشتکار / از تو بُد در رفتنِ آن اختیار

یکی در جواب آن مست می گوید : ولی ای بَدکار تو خود سبب از دست دادن اختیارت بودی . یعنی اگر شراب نمی خوردی عقلت زوال نمی یافت و مرتکبِ جُرم و جریرت نمی شدی .

بیخودی نآمد به خود ، توش خواندی / اختیارت خود نشد ، توش راندی

آن مستی و بی خویشی ، به صورت خود به خودی سراغِ تو نیامد . بلکه تو آن مستی را طلب کردی . پس اختیارت خود به خود از دست نرفت بلکه تو عمداََ آن را از دست دادی . یعنی درست است که شراب ، عقل را زائل می کند و اختیار آدمی را از او می گیرد . ولی خوردن شراب به اختیار صورت می گیرد . پس مست در ارتکابِ معاصی معذور نیست .

گر رسیدی مستی ای بی جهدِ تو / حفظ کردی ساقیِ جان ، عهدِ تو

اگر مستی و بی خویشی بی هیچ سعی (و قصدی) بر تو عارض می شد مسلماََ ساقیِ جان پیمان تو را حفظ می کرد . یعنی اگر تو بی اختیار دچار مستی می شدی در آن صورت حق تعالی عهدِ ایمانی و توحیدی تو را حفظ می کرد و نمی گذاشت دچارِ معصیتی شوی و اگر هم دچار می شدی اغماض می کرد . [ مولانا در این بیت و بیت بعدی از مستی صوری به مستی معنوی منصرف شده است . ]

پشت دارت بودی او و عذرخواه / من غلامِ زَلَّتِ مستِ اِله

در آن صورت حضرت حق حامی تو می شد و از جانبِ تو عذر می خواست . من غلامِ آن لغزشی هستم که از طرف مستانِ حضرت حق سر زند . [ لغزش و زلّتِ مقرّبان برای محسنان ، ثواب و فضیلت بشمار می آید . ]

عفوهایِ جمله عالَم ذرّه ای / عکسِ عفوت ، ای ز تو هر بهره ای

ای خدایی که جمیعِ احسان ها از توست . همۀ بخشش های جهان ذرّه ای از تجلّیِ بخششِ توست .

عفوها گفته ثنایِ عفوِ تو / نیست کُفوَش اَیُّها النّاسُ اتَّقُوا

همۀ بخشش ها ، بخششِ تو را می ستایند که هیچ همتایی ندارد . ای مردم ( از عصیان امرِ خدا ) خویشتن داری کنید . [ کُفو = همتا ، نظیر ]

جانشان بخش و ، ز خُودشان هم مَران / کام شیرینِ تواَند ای کامران

خداوندا ، جانِ گُنه گاران را ببخش ( یا به گنه کاران جانِ معنوی عطا فرما ) و آنان را از پیشگاهِ خود دور مفرما . زیرا ای کامران ، آنان از عطای تو کامشان شیرین شده است . [ کام شیرین = در اصل بوده است کامِ شیرین . در این بیت ایاز از سلطان محمود خواسته است که آن امیران خطاکار را ببخشد و به سلطان می گوید که آنها تا کنون از الطاف تو شیرین کام بوده اند و زین پس آنان را مشمول الطاف خود کن . لیکن در اصل ولیِّ خدا در درگاه حق به شفاعت آنان پرداخته است . ]

رحم کُن بر وی که رویِ تو بِدید / فُرقَتِ تلخِ تو چون خواهد کشید ؟

بر کسی که روی تو را دیده است رحم کن . او چگونه می تواند طعمِ تلخِ فراق تو را تحمّل کند ؟

از فِراق و هَجر می گویی سُخُن ؟ / هر چه خواهی کُن ، و لیکن این مکن

آیا از فراق و هجران سخن می گویی ؟ هر کاری دوست داری بکن ولی این کار را انجام مده .

صد هزاران مرگِ تلخِ شَصت تُو / نیست مانندِ فِراقِ رویِ تو

مرگ های بیشمار تُو در تُوی تلخ ، مانند فراقِ روی تو نیست . یعنی تلخی فراق حضرت معشوق از تلخی مرگ های بیشماری که توأم با تلخی های مضاعف است بیشتر است .

تلخیِ هَجر از ذُکور و از اِناث / دور دار ای مُجرمان را مُستغاث

ای فریادرسِ گنه کاران ، تلخی هجران را از مرد و زن دور بفرما . [ هَجر = دوری ، هجران / مُستغاث = داد رسنده ، کسی که به فریاد دادخواهان می رسد / ذُکور = جمع ذَکَر به معنی جنس مذّکر / اِناث = جمع اُنثی به معنی جنس مؤنث ]

بر امیدِ وصلِ تو مُردن خوش است / تلخیِ هَجرِ تو فوقِ آتش است

به امید وصال تو جان سپردن دلنشین است . تلخی هجران تو از آتش هم سوزان تر است .

گبر می گوید : میانِ آن سَقَر / چه غم بودی گَرَم کردی نظر ؟

کافر می گوید اگر در میان آتش نظرعنایتی به من می فرمودی چه غمی داشتم ؟ [ گبر = همان کافر است که در بعضی از لهجه های ایرانی بدان «گابور» گفته اند . در ایران ، زردشتیان را گبر گویند . ( تاریخ سیاسی ساسانیان ، ج 2 ، ص 1448 ) و در این بیت و بسیاری از ابیات دیگر مثنوی به معنی کافر آمده است / سَقَر = در لغت به معنی داغ کردن و رنگ چیزی را عوض کردن است ، گفته اند که سَقَر ، درکه ای از درکات دوزخ است ( مجمع البیان ، ج 10 ، ص 388 ) ]

کآن نظر شیرین کنندۀ رنج هاست / ساحران را خون بهای دست و پاست

زیرا که نظر عنایت حضرت حق ، جمیعِ رنج ها را شیرین و دلنشین می کند . چنانکه آن نظر خونبهای دست و پای جادوگران است .

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد