غزل شماره 80 دیوان خواجه حافظ شیرازی | شرح و تفسیر

من اگر نیکم و گر بد تو برو خود را باش / هر کسی آن درَوَد عاقبتِ کار که کشت

خطاب به زاهد می فرماید : من اگر خوبم و یا بَدم یعنی اگر صالحم و یا طالحم . از من چه می خواهی ، برو به کار خود . هر کس حاصلِ کِشتِ خودش را برداشت می کند . خلاصه هر کسی جزای اعمالِ خود را خواهد دید . پس از صالح بودن و یا طالح بودن ما به تو نه فایده می رسد و نه ضرر . [ تو برو خود را باش = به مصلحت خود مشغول باش / دِرَوَد = درویدن ، این کلمه را در چیدن گندم و جو بکار می برند ]

همه کس طالبِ یارند چه هشیار و چه مست / همه جا خانۀ عشقست چه مسجد چه کنشت

هر کسی خواستار یار است ، چه هشیار و چه مست . و همه جا خانۀ عشق است . چه مسجد باشد و چه کلیسا . یعنی هر عاقل و لایعقل طالب یار است . خلاصه صالح و طالح همگی طالبِ اویند و هر گوشه ای از مسجد و یا کلیسا خانۀ عبادت اوست .

منظور بیت : دین اسلام مانند سایر ادیان نیست که صلوة و عبادت به یک محلِ مخصوص باشد و در جای دیگر جایز نباشد . بلکه در دینِ اسلام هر جا که طاهر باشد قابل عبادت است . چنانکه شاعر می فرماید :

گه معتکفِ دیرم و گه ساکن مسجد / یعنی که تو را می طلبم خانه به خانه

سرِ تسلیم من و خشتِ درِ میکده ها / مدّعی گر نکند فهمِ سخن گو سر و خشت

سَرِ تسلیمِ من ، خشت درِ میخانه ها را بالش خود کرده . یعنی درِ میکده ها اقامتگاهِ ما شده و ما از آنجا جدا نمی شویم . خلاصه ، ذوقِ باده را به فلک نمی دهم . اگر مدعی معنای این سخن را فهم نکند . به او بگو سَرت را بزن به خشت . چنانکه در روم معمول است که گویند : فلانی سرش به سنگ هم بخورد از حرفِ خود دست نمی کشد . [ سَرِ تسلیم = مراد کمال تسلیم است / خشت = آجر خام / مدعی = در اینجا منظور خَصم می باشد ]

ناامیدم مکن از سابقۀ لطفِ ازل / تو پسِ پرده چه دانی که که خوبست و که زشت

ای زاهد ، از رحمتِ سابقۀ لطفِ ازل مرا ناامید و مأیوس مکن . زیرا تو چه می دانی که در نزدِ خدا که مقبول و که مردود است . چه بسا ممکن است که ما به سببِ توبه از رندی ، مقبولِ درگاهِ خداوند واقع شویم و تو به سبب غرورِ زهد مردود شوی . [ ناامیدم مکن = مأیوسم مکن / پس پرده = پشت پرده و تعبیر از عالم غیب است . اینکه می گوییم پسِ پرده و عالم غیب ، نسبت به خودمان است وگرنه نسبت به حق تعالی پرده و غیب وجود ندارد چون در نزدِ خدا هیچ چیز مخفی نیست ]

نه من از پردۀ تقوی بدر افتادم و بس / پدرم نیز بهشت ابد از دست به هِشت

تنها من نیستم که که از خلوت و تقوی بدر افتادم یعنی فقط من نیستم که بعد از صلاح و تقوی ، رند و باده نوش شدم . بلکه حضرت آدم هم به سبب یک نافرمانی بهشت را از دست داد . [ بهشت ابد = جنّت / به هِشت = ترک کرد ]

حافظا روزِ اَجل گر به کف آری جامی / یکسر از کویِ خرابات برندت به بهشت

ای حافظ ، اگر شده در روزِ آخرِ زندگیت هم باشد . جامی به کف آری ، و از کوی میخانه مستقیماََ تو را به بهشت برند . یعنی بدون عذابِ قبر و بدون سؤالِ منکر و نکیر یکسره به بهشت می روی . [ روز اجل = روز انقطاع حیات / یکسر = مستقیماََ ]

شرح و تفسیر غزل 79                      شرح و تفسیر غزل 81