صاحبدلی دید در شکم سگی ، سگ بچگان بانگ می کردند | شرح و تفسیر

ناگهان آوازِ سگ بچگان شنید / سگ بچه اندر شکم بُد ناپدید

ناگهان صدای توله سگ ها را شنید . آن توله ها در شکم مادر خود پنهان بودند . یعنی هنوز زاده نشده بودند .

بس عجب آمد ورا آن بانگ ها / سگ بچه اندر شکم چون زد ندا ؟

آن صاحبدل از صدای آن توله سگ ها تعجب کرد و پیش خود گفت : توله سگ ها در شکم مادر خود چگونه صدا می کنند ؟

سگ بچه اندر شکم ناله کنان / هیچ کس دیده ست این اندر جهان ؟

آیا کسی تا کنون در این دنیا دیده است که توله سگ ها در شکم مادر خود صدا کنند ؟

چون بجَست از واقعه ، آمد به خویش / حیرتِ او دَم به دَم می گشت بیش

آن صاحبدل وقتی که از خواب پرید و به خود آمد . لحظه به لحظه حیرتش بیشتر می شد .

در چِله ، کس نی که گردد عُقده حل / جز که درگاهِ خدا عَزَّوَجَل

چون در حال چلّه نشینی بود . کسی جز خداوند عزیز و جلیل نبود که مشکلش را حل کند . [ پس به درگاه الهی التجا جُست . ]

گفت : یارب زین شِکال و گفت و گو / در چِله وامانده ام از ذکرِ تو

عرض کرد ، پروردگارا در این چلّه نشینی به علّتِ بروز این اِشکال و سؤال و جوابی که خود با خود دارم از ذکرِ تو فرومانده ام . [ زیرا این موضوع سببِ تفرقۀ خیال من شده است . ]

پَرِّ من بگشای تا پَرّان شوم / در حدیقۀ ذکر و سیبستان شوم

بال و پَرِ مرا گشوده فرما تا پرواز کنم و به باغِ ذکر و سیب زارِ معارفت درآیم . [ سیبستان = باغ سیب ، سیب زار ]

آمدش آوازِ هاتف در زمان / کآن مثالی دان ز لافِ جاهلان

در همان لحظه صدای سروش غیبی به گوشش رسید که می گفت : آن رویایی که دیدی مثالی است از یاوه سرایی نابخردان .

کز حجاب و پرده بیرون نآمده / چشم بسته ، بیهُده گویان شده

زیرا این نابخردان هنوز از حجابِ طبیعت و پردۀ انانیت خارج نشده ، کورکورانه سخنان یاوه بر هم می بافند .

بانگِ سگ اندر شکم ، باشد زیان / نه شکارانگیز و نه شب پاسبان

سر و صدای سگانی که هنوز در شکم مادر به سر می برند بی فایده است زیرا در این حالت نه شکاری تعقیب می کنند و نه شب ها نگهبانی می دهند .

گرگ نادیده که منعِ او بُوَد / دزد نادیده که دفعِ او شود

چنین سگانی نه گرگی دیده اند که او را از تهاجم بازدارند و نه دزدی دیده اند که او را دفع کنند .

از حریصی ، وز هوایِ سَروری / در نظر کُند و به لافیدن جَری

آدمیان فرومایه به سببِ حرص فراوان و شهوت ریاست طلبی درکی ضعیف دارند و در یاوه سرایی گستاخ و شوخ چشم اند . [ جَری = گستاخ ]

از هوایِ مشتری و گرم دار / بی بصیرت پا نهاده در فُشار

از بس به فکر مشتری و غم خوارِ خود هستند . نابخردانه به یاوه سرایی مشغول شده اند . ( گرم دار = غم خوار ، هر چیز که باعث دلگرمی شود ، مُشوّق / فُشار = هذیان ، بیهوده گویی ، سخن به مغز و باطل ) [ غافلان از حقیقت بس که در پی عِدّه و عُدّه دنیوی هستند بی محابا به بیهوده کاری و بیهوده گویی مشغول شده اند . ]

ماه نادیده نشان ها می دهد / روستایی را بدان کژ می نهد

آن قومِ غافل بی آنکه ماهِ حقیقت را دیده باشند از آن نشانی ها می دهند و بدین ترتیب افراد ساده لوح را به  گمراهی می گشند . [ روستایی = در اینجا مظهر ساده لوحی و خامی است . ]

منظور بیت : ابلیسان آدم رُو خود را واقف به اسرار و حقایق معرفی می کنند و بی آنکه ماهِ حقیقت را دیده باشند نزدِ ساده لوحان از نشانی های آن دَم می زنند . ]

از برایِ مشتری در وصفِ ماه / صد نشان نادیده گوید بهرِ جاه

چنین اشخاصی برای جلبِ مرید و هوادار و به منظور کسب جاه و مقام بدون آنکه ماهِ حقیقت را دیده باشند صد نشانه از آن می دهند .

مشتری کو سود دارد ، خود یکی ست / لیک ایشان را در او رَیب و شکی ست

خریداری که خریدش ( برای فروشنده ) نافع است . یکی بیشتر نیست . امّا این غافلانِ جاه طلب در بارۀ او دچار شک و تردیدند . [ حق تعالی اگر طالب و خریدار کسی شود آن شخص قطعاََ در تجارت خود با خدا منتفع شود . ]

از هوایِ مشتریِّ بی شُکوه / مشتری را باد دادند این گروه

امّا این قومِ دنیا طلب بس که مشغول مشتریانِ بی ارزش می شوند . مشتری حقیقی را می پرانند .

مُشتریِّ ماست اَللهُ اشنرا / از غمِ هر مشتری هین برتر آ

کسی که فرموده است : « خداوند می خَرَد » مشتری ماست . بهوش باش از غمِ مشتریان فاقدِ اعتبار بالاتر بیا . ( اِشتِراء = هم به معنی خریدن و هم فروختن است امّا غالباََ به معنی خریدن بکار رود ) [ مصراع اوّل اشاره است به آیه 111 سورۀ توبه «  خداوند ، جان و مالِ مومنان را به بهای بهشت خریده است » ]

مشتریی جُو که جُویان تو است / عالِمِ آغاز و پایانِ تو است

برو خریداری طلب کن که طالب تو باشد و از آغاز و انجام تو آگاه باشد .

هین مَکش هر مشتری را تو به دست / عشق بازی با دو معشوقه بَد است

بهوش باش مبادا هر نوع مشتری را طلب کنی . زیرا عشق ورزیدن به دو معشوقه قبیح است . ( دست کشیدن = لمس کردن ، گدایی کردن ، دست درازی از روی طمع ، در اینجا منظور طلب کردن است ) [ در قسمتی از آیه 4 سورۀ احزاب آمده « خداوند برای هیچکس دو قلب در درونش ننهاده است … » یعنی امکان ندارد که یک شخص هم شیطان را دوست بدارد و هم رحمان را . ]

زو نیابی سود و مایه گر خَرَد / نبوَدش خود قیمت عقل و خِرَد

اگر او تو را بخرد از او نه سودی به دست می آوری و نه سرمایه ای . زیرا آن مشتری نمی تواند به تو مابه ازایی دهد که ارزش آن به پایه ارزش عقل و خِرد رسد .

منظور بیت : تو برای جذب اهل دنیا و دستیابی به متاع آن باید از گرانقدرترین دارایی ات چشم پوشی کنی یعنی باید عقل و اندیشۀ خود را بدهی و به مقصود دنیوی خود برسی . و قطعاََ در این داد و سِتد زیان کرده ای . ]

نیست او را خود بهایِ نیم نعل / تو بَرو عرضه کنی یاقوت و لعل ؟

چنین خریداری که حتّی به اندازۀ پشیزی ارزش ندارد . آیا تو بر او لعل و یاقوت نثار می کنی ؟ [ نیم لعل = کنایه از چیز حقیر و بی ارزش است . ]

حرص ، کورت کرد و محرومت کند / دیو ، همچون خویش مرَجُومت کند

حرص ، تو را کوردل می کند و از سعادت حقیقی ناکامت می گرداند . شیطان تو را مانند خود مطرود و ملعون می کند . ( مَرجوم = مطرود ، ملعون ، از مصدر رَجم به معنی طرد کردن ، سنگ زدن ، سنگسار کردن ) [ زیرا هر که به صفات شیطانی متبصف و به اخلاق اهریمنی متخلّق گردد همچون او شود . ]

همچنانک اصحابِ فیل و قومِ لوط / کردشان مرجوم چون خود ، آن سَخُوط

چنانکه شیطان ملعون ، اصحاب فیل و قومِ لوط را مانند خود مطرود و ملعون کرد . [ سَخُوط = هم به معنی غضب شده و ملعون است و هم به معنی بسیار خشمگین . ]

مشتری را صابران دریافتند / چون سویِ هر مشتری نشتافتند

مشتری حقیقی را صبر کنندگان درک کرده اند زیرا به طرف هر نوع مشتری و خریداری نرفته اند . ( صبر = شرح بیت 1602 دفتر اوّل ) [ مؤمنان صابر از آنرو که کفِّ نَفس کرده اند و اسیر مظاهر کاذب دنیوی نشده اند حضرت حق را یافته اند و همو خریدار پاکی و وارستگی آنهاست . ]

آنکه گردانید رُو ز آن مشتری / بخت و اقبال و بقا شد زو بَری

هر کس که از مشتری حقیقی یعنی حضرت حق رخ برتابد سعادت و اقبال و جاودانگی از او بیزاری می جوید یعنی هرگز به سعادت الهی دست نخواهد یافت .

ماند حسرت بر حریصان تا ابد / همچو حالِ اهلِ ضَروان در حسد

آزمندان در حسرت ابدی ماندند چنانکه اهل ضروان در بندِ حسادت اسیر شده بودند . [ ضَروان = شرح بیت 474 دفتر سوم ]

شرح و تفسیر بخش قبل                    شرح و تفسیر بخش بعد