بر لبِ جُو بود دیواری بلند / بر سرِ دیوار ، تشنۀ دردمند

در کنارِ جویباری ، دیواری بلند قرار داشت و بر سرِ آن دیوار ، تشنه ای دردمند نشسته بود .

مانعش از آب ، آن دیوار بود / از پیِ آب ، او چو ماهی زار بود

دیوارِ بلند ، مانع شده بود که آن تشنه کام به آب رسد . در حالی که دلِ او مانند ماهی در هوایِ آب می تپید .

ناگهان انداخت او خشتی در آب / بانگِ آب آمد به گوشش چون خطاب

آن تشنه کام ناگهان خشتی در میان آب انداخت . صدای آب در گوشِ او مانند سخنی طنین انداخت .

چون خطابِ یارِ شیرینِ لذیذ / مست کرد آن بانگِ آبش چون نَبیذ

آن صدای آب ، مانند صدای معشوقِ شیرین دلربا ، او را مانند شراب ، مست و بیخود کرد . [ نَبیذ = شرابی که از خرما و یا کشمش سازند . ( فرهنگ نفیسی ، ج 5 ، ص 3670 ) ]

از صفایِ بانگِ آب ، آن مُمتَحَن / گشت خشت انداز آنجا خشت کن

از ذوق و صفایِ صدای آب ، آن تشنه کامِ محنت زده ، خشت های دیوار را می کند و در آب می انداخت .

آب می زد بانگ ، یعنی : هی تو را / فایده چه زین زدن خشتی مرا ؟

آب چنین بانگ برمی آورد که : ای تشنه کام ، از این خشت انداختن ها چه سودی به تو می رسد ؟

تشنه گفت : آبا ، مرا دو فایده است / من ازین صنعت ندارم هیچ دست

مرد تشنه گفت : ای آب ، من از این کار ، دو فایده می برم . و دست از این کار بر نمی دارم .

فایده اوّل سَماعِ بانگِ آب / کو بُوَد مر تشنگان را چون رُباب

نخستین فایده ، شنیدن صدای آب است . زیرا شنیدن صدای آب ، برای تشنگان مانند استماعِ نوای دلنشین رُباب است . [ رُباب = سازی است که در قدیم آن را با زخمه و ناخن و بعدها با کمانچه می نواخته اند . حسینعلی  ملّاح در حافظ و موسیقی ، ص 122 می نویسد : رُباب ، ساز است از خانواده آلاتِ رشته ای … ساز رباب به ظاهر از طریق ایران و کشورهای عربی به مغرب زمین راه یافته و سرانجام به نام ویولن تسمیه شده است . ]

بانگِ او چون بانگِ اسرافیل شد / مُرده را زین زندگی تحویل شد

صدای آب ، مانند بانگِ اسرافیل است که مردگان را زنده می کند .

یا چو بانگِ رَعدِ ایّامِ بهار / باغ می یابد از او چندین نِگار

یا همچون خروشِ رعد در فصل بهار است که باغ و بوستان ، این همه نقش و نگار را از او می یابند .

یا چو بر درویش ، ایّامِ زَکات / یا چو بر محبوس ، پیغامِ نجات

یا در مَثۀ مانند فرا رسیدن وقت پرداخت زکات است که بر بینوا ، نوید نوا یافتن می دهد و یا مانند حکم آزادی برای یک زندانی است .

چون دَمِ رحمان بُوَد کآن از یَمَن / می رسد سویِ محمّد بی دَهَن

برای تشنه کام ، صدای آب همچون دَمِ الهی است که از جانب یمن بی واسطۀ دهان به سوی حضرت محمد (ص) می رسید . [ اشاره است به فرمایش حضرت رسول (ص)  در باره اویس قَرَنی و رابطۀ معنوی و پیوند روحانی آن حضرت با او . «من نَفَسِ خدای رحمان را از جانب یمن می شنوم » اویس از مشاهیر تابعین و اصحاب امام علی (ع) ، اصل وی از یمن بوده است . وی وقتی پیامِ حضرتِ محمِد(ص) را می شنود به اسلام می گرود . ولی هرگز نمی تواند محضرِ آن حضرت را درک کند زیرا به تیمارداری از مادرش مشغول بود و او اجازه نمی داد که یمن را ترک گوید . گویند که در واقعه صفین همراه سپاه امام علی (ع) به شهادت رسید . ارادت غایبانه و صادقانه او به حضرت رسول (ص) و نیز فقر و پارسایی و انزوای او سبب شده است که صوفیان به او توجه تام ورزند و وی را در شمار مشایخ طریقت بحساب آورند . ( تذکرة الاولیا ، ص 33 تا 26 ) ]

یا چو بویِ احمدِ مُرسَل بُوَد / کآن به عاصی در شفاعت می رسد

یا اینکه آن صدای آب ، همانند بوی رحمت حضرت رسول (ص) است که سبب شفاعت گناهکاران می گردد . [ مولانا مقصود خود را از این حکایت ساده در ابیات بعد به خوبی بیان می کند . ]

یا چو بویِ یوسفِ خوبِ لطیف / می زند بر جانِ یعقوبِ نحیف

یا همچون بوی یوسفِ نازنین و زیباست که به روحِ یعقوبِ زار و نزار می رسد . [ اشاره به آیه 94 سوره یوسف است که می فرماید . « هنگامی که کاروان برادران یوسف ، مصر را درنوردید . پدرشان (یعقوب) گفت : بوی یوسف را می شنوم اگر مرا سرزنش نکنید »

فایدۀ دیگر که هر خشتی کزین / بر کنَم ، آیم سویِ ماء مَعین

فایده دیگر آنکه هر خشتی که از این دیوار برمی کنم به آبِ صاف و گوارا نزدیکتر می شوم . [ ماءمَعین = آبِ روانِ روشن و پاک ( فرهنگ نفیسی ، ج 5 ، ص 3418 ) . اشاره است به آیاتی چون : آیه 45 سوره صافات و آیه 18 سوره واقعه و آیه 30 سوره مُلک « اگر آب ( که مایه زندگی شماست ) به زمین فرو رود . کیست که باز آبِ گوارا برای شما پدید آرد ؟ »

کز کمیِّ خشت ، دیوار بلند / پَست تر گردد به هر دفعه که کند

زیرا هر دفعه که خشتی از دیوار کنده شود . ارتفاع دیوار کمتر و کوتاه تر می شود .

پستیِ دیوار قربی می شود / فصلِ او درمانِ وصلی می شود

کوتاه شدن دیوار ، راهی است به سوی قرب و از میان رفتن آن سبب وصال می شود .

_ می توان گفت که هستی مچازی انسان و جنبۀ حیوانی و مادّی او ، حکم حجابی دارد بس بلند که نمی گذارد روحِ طالب به آبِ حیات و جان بخش حقیقت واصل شود . پس باید این حجاب از سرِ راه برداشته شود . اما قرب ، در لغت به معنی نزدیکی و در اصطلاح صوفیان به معنی زوال حسّ و اضمحلال نَفس است . البته این قرب ، فربِ مکانی نیست . ( لب لباب مثنوی ، ص 421 ) . چنانکه مولانا فرمود :

قرب نه بالا و پستی جُستن است / قربِ حق از حبسِ هستی رَستن است

قرب حق تعالی به دل بنده ، به اندازۀ قرب دلِ بنده است به او . هر چه دل به خدا نزدیکتر ، خدا به دل نزدیکتر . ( مصباح الهدایة ، ص 418 ) . باز در تعریف قرب گفته اند : نزدیکی بُوَد به طاعت و متصف شدن اندر دوام اوقات به عبادت . ( ترجمۀ رسالۀ قشیریه ، ص 124 ) . قرب بر دو نوع است : یکی قرب فرایض و دیگری قرب نوافل .

قرب فرایض : مرتبه ای است که بنده در مقامِ محبت به حالتی رسد که بیخویش شود نه نسبت به خود شعوری داشته باشد و نه نسبت به غیر . و اختیار که از لوازم شعور است از وی سلب شود و در برابر حق ، آلتی بی اراده باشد و هر چه حق از او خواهد به جا آورد . ( لب لباب مثنوی ، ص 422 و 423 ) . مولوب در مقام قرب فرایض می فرماید :

گر مرا ساغر کند ، ساغر شوم / ور مرا خنجر کند ، خنجر شوم

گر مرا چشمه کند ، آبی دهم / ور مرا آتش کند ، تابی دهم

گر مرا باران کند ، خِرمن دهم / ور مرا ناوک گند ، در تن جهم

گر مرا ماری کند ، زهر افکنم / ور مرا یاری کند ، خدمت کنم

قرب نوافل : مقام محبوبیت است . در این مرتبه ، صفاتِ سالک محوِ ذات کبریا می شود و در این مقام حضرت حق است که آلت او می شود . و این مقام خاصِ انبیاء و اولیای عظام است . حضرت مولانا در ابیات 598 تا 605 دفتر اوّل ، این مقام را وصف کرده است . توضیح بیشتر در شرح بیت 1938 دفتر اول آمده است .

وصل : عبارت است از فنای عبد از اوصاف خود و ظهور اوصاف حق در او . و چون سالک متصف گردد به صفاتِ حق و فانی شود در ذاتِ او هر آینه به وصل حقیقی رسد . ( لب لباب مثنوی ، ص 429 )

سجده آمد کندنِ خشتِ لَزِب / موجبِ قربی که وَاسجُد وَاقتَرِب

کندن این سنگ های چسبنده همانند سجده آوردن است و سجود ، موجبِ قربِ بنده به حق می شود . چنانکه در آیه 19 سوره علق آمده است : « هرگز از او فرمان مبر و در برابر حق سجده آر و به او تقرب جو » [ بی گمان منظور از این سجده ، تنها سَر خَماندن نیست . بلکه مقصود قلع و قمعِ صفات حیوانی و اوصافِ بهیمی است . ابن عربی این سجده را سجده قرب نامد . ( شرح کبیر انقروی ، دفتر دوم ، جزو اول ، ص 415 ) . لَزِب = چسبنده ]

تا که این دیوار ، عالی گردن است / مانعِ این سَر فرود آوردن است

تا وقتی که این دیوار بلند و افراشته باشد . این بلندی مانعِ سر فرود آوردن می شود . [ تا وقتی که دیوار جسم با خشت های اوصافِ حیوانی افراشته شده مانع از تقرب به حضرت حق است . ]

سجده نتوان کرد بر آبِ حیات / تا نیابم زین تنِ خاکی نجات

تا از این جسمِ عنصری و خاکی رهایی پیدا نکنم نمی توانم بر آبِ حیات سجده آورم .

بر سرِ دیوار هر کو تشنه تر / زودتر بر می کنَد خشت و مَدَر

هر کس بر سََرِ دیوار ، تشنه تر باشد . خشت و کلوخ را زودتر می کند . [ هر کس بر سرِ دیوارِ تن ، طالبِ آبِ حیاتِ حقیقت باشد . خشتِ اوصافِ بهیمی و کلوخ صفاتِ حیوانی را زودتر از میان برمی دارد . مَدَر = کلوخ ، گلِ چسبان و گلِ سخت که ریگ نداشته باشد . ( فرهنگِ نفیسی ، ج 5 ، ص 3219 ) ]

هر که عاشق تر بُوَد بر بانگِ آب / او کلوخِ زفت تر کند از حجاب

هر کس بر صدای آب ، شیفته تر باشد . کلوخِ درشت تر را زودتر از دیوار برمی کند .

او ز بانگِ آب ، پُر مَی تا عُنُق / نشنود بیگانه جُز بانگِ بُلُق

او از بانگِ آب ، سیاه مست می شود . اما بیگانه جز صدای شلپ شلپ چیزی نمی شنود . ( این معنی از نثر و شرح مثنوی شریف ، دفتر دوم ، ص 165 نقل شد ) . [ عُنُق = گَردن / بُلُق = آواز آب هنگامی که سنگ و کلوخ در آن اندازند . ( فرهنگ لغات و تعبیرات مثنوی ، دفتر دوم ، ص 145 ) ]

ای خُنُک آن را که او ایّامِ پیش / مُغتَنَم دارد گُزارد وامِ خویش

خوشا به سعادت آن کسی که او ایّامِ پیش را یعنی زمانِ جوانی و تازگی را غنیمت بداند و دینِ خود را ادا کند . [ این بیت و ابیات بعدی در اغتنامِ ایام جوانی است . سلوک نیز به دوران جوانی ملیح و نمکین است . ]

اندر آن ایّام کش قدرت بُوَد / صحّت و زورِ دل و قوّت بُوَد

در آن روزها که انسان ، تواناست . دارای صحبت و نیرو و قدرت قلبی است .

و آن جوانی همچو باغِ سبز و تَر / می رَساند بی دریغی بار و بَر

و ایامِ جوانی مانند باغ و بوستان ، سرسبز و پر طراوت است و بیدریغ بار و میوه می دهد . [ همانگونه که بوستانِ سبز و خرم ، میوه می دهد . و بارِ فراوان می آورد . ایّامِ جوانی نیز به واسطۀ اعمال و طاعات ، میوه های معنوی به بار می نشاند و دیگر چون درختان کُهن ، میوه هایش تباه نمی گردد . ]

چشمه های قوّت و شهوت ،روان / سبز می گردد زمین و تن بدان

ازیرا در وجود جوان ، چشمه های نیرو و شهوت روان است و زمینِ تن به سبب آن چشمه ها سبز و تازه می گردد .

خانه یی معمور و ، سقفش بس بلند / معتدل ارکان و ، بی تخلیط و بند

ایامِ جوانی در مَثَل مانند خانه ای است که سقف آن بسیار بلند و افراشته است . و پایه های آن متناسب است و هیچگونه خرابی و رخنه ای در آن پدید نیامده و هیچگونه شمع و ستونی به آن نزده اند . [ بنابراین خانۀ بدن در ایّامِ جوانی از این عوارض مبرّاست . زیرا چهار ستون آن معتدل و سازوار است و بدون انواع داروها سرپا ایستاده . بر عکس ، خانۀ وجودِ پیران و سالخوردگان رو به ویرانی است . چهار ستون آن متزلزل است و با انواع داروها و پرهیزها موقتاََ سرپا ایستاده است . ]

پیش از آن که ایّامِ پیری در رسد / گَردنت بندد به حَبلِِ مِن مَسَد

پیش از آنکه زمانِ پیری فرا رسد و پیری ، گردنت را با ریسمان ببندد . باید فرصت جوانی را غنیمت شمرد . [ مصراع دوم اشاره است به آیه 5 سوره تبّت . « در گردن او ( همسر ابولهب ) ریسمانی از لیفِ خرما است »

خاکِ شوره گردد و ریزان و سُست  / هرگز از شوره ، نباتِ خوش نَرُست

بدن پیر مانند خاکِ شوره می ریزد و سست می شود . هیچ وقت از شوره زار گیاهِ خوب نمی روید .

آبِ زور و آبِ شهوت ، مُنقَطِع / او ز خویش و دیگران نامُنتَفِع

از وجودِ پیر ، آبِ توانایی و شهوت قطع می شود . و او نه از خود و نه از دیگران نمی تواند فایده ای برد .

ابروان چون پالدُم زیر آمده / چشم را نَم آمده ، تاری شده

ابروهای او مانند دوالِ ستوران ، پهن می گردد و روی چشم فرو می افتد . از چشمانش آب می ریزد و روشنی آن تار می شود . [ پالدُم = دوالی پهن و پاره ای چرمین که دو سرِ آن را بر زین اسب یا پالان ستور دوزند و به زیر دُم دراندازند . ]

از تَشَنُج رُو چو پشتِ سوسمار / رفت نطق و طعم و دندان ها ز کار

بر اثرِ چین و چروک فراوان ، صورتش مانند پشتِ سوسمار می شود . قدرت بیان و احساس مزه های غذا در او از میان می رود و دندان هایش نیز از کار می افتد . [ تَشَنّج = در اینجا به معنی چین خوردگی آمده است ]

روز ، بیگه ، لاشه لنگ و ، ره دراز / کارگه ویران ، عمل رفته ز ساز

روز به شام می رسد . و جسمِ پیر به لاشه ای لنگ تبدیل می گردد و راهِ طولانی در پیش ، کارگاه ویران می شود و شیرازۀ کار از هم می گسلد . [ ایّامِ پیری مانند شب شدنِ روز است و جسم پیر ، ساقط و عاجز می گردد . ولی راهِ الهی را پایانی نیست . و تازه اگر جبرانِ ایّامِ گذشته در دورانِ پیری ، ممکن شود . کارخانۀ وجودِ او ویران و نظامِ آن از هم می پاشد . بنابراین در چنین موسمی محصولی حاصل نمی شود . ( شرح کبیر انقروی ، دفتر دوم ، جزو اول ، ص 420 ) ]

بیخ هایِ خویِ بَد محکم شده / قوّتِ بر کندن آن کم شده

ریشۀ عدات و خصلت ها در سرشت و نهادِ پیر استوار می گردد . و نیروی برکندن آن نیز رو به کاستی و نقصان می رود . [ خالا اگر می خواهی هوی و هوس را رها کنی و در ایّامِ جوانی و نشاط ، ریشه های پلیدِ اخلاقی را که همچون خار می ماند از زمینِ وجودت برکنی به این حکایت خوب گوش کن ]