نقشِ کژمژ دیدم اندر آب و گِل / چون ملائک اعتراضی کرد دِل

در آب و گِل نقش های کج و نادرست دیدم . یعنی در جهان خلقت ، ناهماهنگی دیدم و قلبم مانند فرشتگان بدان اعتراض کرد . [ کژمژ دیدن = درهم و برهم و کج و راست دیدن اشیاء ، غلط دیدن ، اشتباه دیدن . ( فرهنگ لغات و تعبیرات مثنوی ، ج 7 ، ص 281 ) / آب و گِل = ممکن است اشاره باشد به وجود انسان که خمیرۀ آغازینش از آب و گِل بوده است . و یا ممکن است اشاره باشد به عالم مادّی و این دنیای محسوس و اعتراض فرشتگان نیز به داستان معروف خلقت انسان و ماجراهای او با فرشتگان اشاره دارد . که در قرآن کریم به کرّات از آن سخن رفته است . از آن جمله در سورۀ بقره ، آیه 30 . ]

که چه مقصودست نقشی ساختن / واندر او تخمِ فَساد انداختن ؟

منظور از این کار چیست که نقشی آفریده شود و سپس تخمِ تباهی و فساد در آن افشانده گردد ؟ یعنی این ساختن و ویران کردن برای چیست ؟ [ انقروی دو بیت ذیل را از زبان حق تعالی می داند . و معتقد است که هر پاسخ در دلِ همان پرسش نهفته است . یعنی مصراع اول ، سؤال و مصراع دوم ، جواب آن است . ( شرح کبیر انقروی ، دفتر دوم ، جزو دوم ، ص 637 ) ]

آتشِ ظلم و ، فساد افروختن / مسجد و ، سجده کُنان را سوختن ؟

از اینکه آتش ستم و تباهی افروخته شود و مسجد و سجده کنندگان در آن سوخته شوند ، منظور چیست ؟ [ ستم و بیداد سبب می شود که پرستشگاهها و پرستشگران حقیقی به آتش ظلم و جفا بسوزند . چنانکه تاریخ بشری آکنده است از این ستم ها و فتنه های هولناک و تعصّبات بنیان کن . ]

مایۀ خونابه و زردابه را / جوش دادن از برایِ لابه را

اینکه خونابه و زردابه در بدن انسان بجوش درآید تا او به لابه و تضرّع افتد برای چیست ؟ [ ممکن است «خونابه» و «زردابه» اشاره به اشک خونین و زرد داشته باشد . ( شرح کفافی ، ج 2 ، ص 187 ) یا ممکن است که منظور از آن خون و صفرا و کلّا اخلاطی باشد که قدما ، قوام و حیات آدمی را بدان می دانستند . انقروی گوید : هر گاه غم و ناراحتی بسیار شدید باشد به حدی که قلب را بفشارد و به جوش آرد . بخار جوشش قلب به سمتِ چشمان بالا می آید . در این حالت خون با اشک چشم درمی آمیزد و به صورت خونابه از دیدگان فرو می چکد . وقتی رنج و اضطراب به نهایت درجه رسد . خون دل با اشک چشم مخلوط می شود و به صورت زردابه درمی آید . ( شرح کبیر انقروی ، دفتر دوم ، جزو دوم ، ص 638 ) . البته این نظر بر مبنای طب قدیم است . اما امروزه با فیزیولوژی انسانی معلو شده که اشک با فعالیت غدد اشکی جاری می گردد . ]

من یقین دانم که عینِ حکمت است / لیک مقصودم عیان و رؤیت است

حضرت موسی (ع) می گوید : خداوندا ، من یقیناََ می دانم که این کارهای تو نه تنها از روی حکمت است بلکه عینِ حکمت است . ولی مقصودم از این پرسش این است که قلبم به مرتبۀ اطمینان و شهود رسد . [ همانطور که حضرت ابراهیم (ع) نیز برای رسیدن به اطمینان قلبی و شهود از حق تعالی چنین درخواستی کرد . ( رجوع کنید به آیه 260 سورۀ بقره ) ]

آن یقین می گویدم : خاموش کن / حرصِ رؤیت گویدم : نه ، جوش کن

آن یقینی که دارم به من می گوید : خموش باش ولی حرص بر مشاهده و شهود حق به من می گوید : نه ، خموش نباش ، بلکه به جوش و خروش درآ . [ مرتبۀ علم الیقین به من حکم می کند که همین مقدار از معرفت علمی و ذهنی کافی است و جلوتر نباید بروی ولی مرتبۀ عین الیقین مرا وامی دارد که به این مرتبه از معرفت قناعت نکنم و پیشتر بروم تا حق را شهود نمایم . ( شرح کبیر انقروی ، دفتر دوم ، جزو دوم ، ص 629 ) ]

مر مَلایک را نمودی سرِ خویش / کین چنین نوشی همی ارزد به نیش

خداوندا ، تو اسرار خود را به فرشتگان بازگفتی و آن را نمایان ساختی . زیرا چنین شهد و نوشی به نیش می ارزد . [ برخی گویند در اینجا جسم آدمی به «نیش» و روح او به «نوش» تشبیه شده است . ( شرح کفافی ، ج 2 ، ص 497 ) باز گفته اند که «نوش» عبارت از علومی بود که به آدم (ع) آموخته شد و مراد از «نیش» جسم خاکی آدم است که مورد طعن فرشتگان بود . اما اگر مصراع دوم را در حق فرشتگان بدانیم . مقصود اینست : اگر چه ملائکه نیشِ عِتاب حضرت حق را خوردند ، ولی نوشِ کشفِ سرّ را نیز چشیدند و این به آن می ارزد . ( شرح کبیر انقروی ، دفتر دوم ، جزو دوم ، ص 630 ) ]

عرضه کردی نورِ آدم را عیان / بر ملایک گشت مشکل ها بیان

پروردگارا ، تو نورِ حضرتِ آدم آشکارا به فرشتگان نشان دادی . یعنی نور معرفت و علمی را که تو به آدم (ع) بخشیدی به فرشتگان نمایاندی . از اینرو مشکلات فرشتگان حل شد . یعنی سرّ برتری و فضیلت انسان و خلقت او را درک کردند و سؤالشان در بارۀ او پاسخ داده شد .

حَشرِ تو گوید که سرِ مرگ چیست / میوه ها گویند سرِ برگ چیست

حشرِ تو ، رازِ مرگ را آشکار می سازد و ماهیّتِ آن را نمایان می کند . چنانکه میوه ها ، رازِ برگ ها را نشان می دهند . [ این بیت را تا بیت 1837 می توان از قول حق تعالی دانست ]

مقصود بیت : در موسم زمستان ، درختها بی برگ و بارند و معلوم نمی شود که این درختان چه نوع درختی هستند . اما وقتی که فصل بهار و هنگام رستاخیز طبیعت فرا می رسد . هر درختی قوا و استعدادهای درونی خود را نشان می دهد و در نتیجه ، نوع هر درختی آشکار می گردد . همانطور که در طبیعت ، فصل بهار و رستاخیز است . در انسان نیز حشر و رستاخیز و بهار معنوی وجود دارد و در آن هنگام است که اسرار و نهفته های روحی و درونی هر انسانی آشکار می گردد و صورت فعلیت به خود می گیرد . ( شرح کبیر انقروی ، دفتر دوم ، جزو دوم ، ص 630 )

وجه دیگر مقصود بیت : برای هر کمالی ، نقصانی مقدّم است . اینک اگر می خواهی رازِ مرگ را که پدیده ای است آکنده از نقص ، بدانی باید به رستاخیز و حشر نظر کنی که سراسر کمال است . اگر نقیصۀ مرگ نباشد . کمال رؤیت حق صورت نبندد . ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر دوم ، ص 168 ) ]

سرِ خون و نطفه ، حُسنِ آدمی است / سابقِ هر بیشی ای ، آخِر کمی است

خون و نطفه ، رازِ زیبایی انسان است . یعنی سرانجام انسانی جمیل از خون و نطفه که نفرت انگیز است پدید می آید . زیرا مقدمۀ هر کمال ، نقص است .

لوح را اوّل بشوید بی وقوف / آنگهی بر وی نویسد او حروف

برای مثال ، نویسنده ، لوح را بی درنگ می شوید تا آمادۀ نوشتن شود . ز آن پس روی آن لوح پاک شده ، حروف و کلماتی می نویسد . [ همینطور حضرت حق ، ابتدا قلب انسان را از نقوش و خطوط هوی و هوس می زداید و آنگاه خطوطی از معارف و عشق روی آن می نگارد . این همان است که عرفا بدان تخلیه و تحلیه گویند . تجلیه نیز به مرتبۀ تخلیه مربوط می شود . ]

خون کند دل را و ، اشکِ مُستهان / بر نویسد بر وی اسرار آنگهان

حضرت حق تعالی قلب عاشق و اشکِ بی قدر او را به خون تبدیل می کند و سپس بر لوح قلب او اسراری می نویسد . ( مُستهان = خوار ، ذلیل ، بی قدر ) [ قلب آدمی در آغاز تنها به حیاتِ حیوانی و حسّی زنده است . وقتی این قلب تحتِ تربیت اولیاء قرار گرفت . تجلّی گاه اسرار الهی می شود . ]

وقتِ شُستن ، لوح را باید شناخت / که مر آن را دفتری خواهند ساخت

به هنگام شستن لوح ، انسان باید دقت کند که از این لوح ، دفتری درست خواهند کرد . [ یعنی اطفالِ طریقت که به مکتب خانه سلوک وارد می شوند . باید بدانند که اگر لوح مکتب خانه را می شویند برای بازی و سرگرمی نیست بلکه برای یادگیری و تعلّم است . ( شرح کفافی ، ج 2 ، ص 497 ) . پس تا لوح ضمیر از وساوس پاک نشود جایگاه اسرار نگردد . ]

چون اساسِ خانه یی می افگنند / اولین بنیاد را بر می کنند

مثال دیگر ، وقتی بخواهند خانه ای نو بسازند . خانۀ کهنه را به کلّی ویران می کنند .

گِل برآرند اوّل از قعرِ زمین / تا به آخِر بر کشی ماءِ مَعین

مثال دیگر ، ابتدا از ژرفای زمین گِل و لای را بیرون می کشند و سپس به آب گوارا دست می یازند . [ ماء مَعین = شرح بیت 1206 همین دفتر ]

از حِجامت ، کودکان گِریند زار / که نمی دانند ایشان سرِ کار

مثال دیگر ، کودکان از ترس نیش حجامت ، زار زار می گریند . زیرا حکمت و مصلحت حجامت کردن را نمی دانند . یعنی نمی دانند که حجامت موجب سلامتی آنان می شود .

مرد ، خود زر می دهد حَجّام را / می نوازد نیشِ خون آشام را

در حالی که مرد عاقل به حجامتگر پول نیز می دهد و نیشِ خون ستان حجامت را عزیز و گرانبها می شمرد . [ زیرا بر اثر حجامت ، گوهر سلامتی خود را حفظ می کند . ]

می دَود حمّال ، زی بارِ گران / می رُباید بار را از دیگران

مثال دیگر ، حمّال و باربر ، برای آنکه بار را از چنگ دیگر حمّالان در بیاورد و خودش حمل کند با شتاب به سوی بار سنگین می دود . [ زی = سو ، جانب و طرف ( فرهنگ نفیسی ، ج 3 ، ص 1797 ) ]

جنگِ حمّالان برای بار بین / این چنین است اِجتهاد کاربین

کشمکش و درگیری حمّالان را نگاه کن که چگونه بر سرِ بردن بار با یکدیگر دعوا می کنند . همینطور است تلاش و کوشش انسان آگاه و بصیر . [ عارفان بیدار دل نیز بر سرِ حمل کردن بارِ امانت و عهد الهی و رفتار و کردار نیک بر یکدیگر پیشی می گیرند . زیرا به فرجام نیک آن آگاهند . ]

چون گرانی ها اساسِ راحت است / تلخ ها هم پیشوای نعمت است

زیرا زحمت ها و مشقّت ها ، پایه و اساس هر نوع آسایش و راحتی است . و تلخی ها نیز مقدمۀ شیرینی نعمت هاست . [ در آیه 5 سورۀ انشراح آمده است « پس با هر دشواری ، آسانی است » ]

حُقَتِ الجنّه بِمَکروهاتِنا / حُقَتِ النّیرانُ مِن شَهواتِنا

بهشت با چیزهایی پوشیده شده که ما آن را ناخوشایند می دانیم و نیز دوزخ با شهوات ما پوشیده شده است . [ اشاره بیت به حدیثی است منسوب به پیامبر که اَنس بن مالک روایت کرده است « رسول خدا فرمود : بهشت در چیزهایی ناخوشایند پوشیده شده و دوزخ در شهوات » ( مختصر صحیح مسلم ، ج 2 ، ص 282 ، حدیث 1969 ) این حدیث از قول حضرت علی (ع) نیز روایت شده است . ( نهج البلاغۀ فیض الاسلام ، خطبۀ 175 ) ]

تخم مایۀ آتشت ، شاخِ تَرَست / سوختۀ آتش ، قرینِ کوثَر است

برای مثال ، مایۀ اصلی آتش ، شاخۀ تر و تازه است . آنکه به آتش بسوزد . به حوض کوثر خواهد رسید . [ شاخ تر = کنایه از شهوات و حظوظِ نفسانی است ( شرح ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر دوم ، ص 169 و شرح کفافی ، ج 2 ، ص 189 ) یعنی مایۀ اصلی دوزخ ، شهوات نفسانی است / سوختۀ آتش = کنایه از کسی است که به آتش ریاضت و جهاد با نفس می پردازد . یعنی کسی که به ریاضت دست بزند به بهشت می رسد . ]

هر که در زندان ، قرینِ مِحنتی است / آن جزای لقمه یی و شهوتی است

هر کس که گرفتار زندان بلا شود و رنج و عذاب کشد . همۀ آن رنج ها کیفر لقمه ای است که به ناروا خورده و شهوتی است که نابجا رانده است .

هر که در قصری قرینِ دولتی است / آن جزای کارزار و مِحنَتی است

و هر کس که در کاخی به سر می برد و اقبال و بخت یارش شده ، بدان که همۀ این خوشی ها پاداش جهاد با نفس و رنجی است که در این راه متحمل شده است .

هر که را دیدی به زرّ و سیم فرد / دان که اندر کسب کردن صبر کرد

برای مثال ، هر کس را دیدی که از حیث داشتن طلا و نقره بی همتا بود . بدان که او در کار و کسب پایداری و شکیبایی کرده است .

بی سبب بیند چو دیده شد گُذار / تو که در حِسّی سبب را گوش دار

وقتی که چشم بسیار بینا و نافذ باشد . حقیقت را بدون اسباب واسطه مشاهده می کند . ولی تو که در عالم حس مانده ای به اسباب و واسطه ها توجه کن .

آنکه بیرون از طبایع ، جانِ اوست / مَنصَبِ خَرقِ سبب ها آنِ اوست

آن کس که روح و جانش از حیطۀ عناصر مادی خارج است . به مقامی می رسد که محدودۀ اسباب و علل را می شکافد و از آن در می گذرد . یعنی علل و اسباب طبیعی در برابر تصرف روحی او از اثر می افتد . ( طبایع = شرح ابیات 1618 و 1625 همین دفتر ) [ بنابراین آتش او را نمی سوزاند . خاک و مواد ، او را نمی پوساند . زیرا عناصر مادی در همسنخ خود اثر می بخشند . و حال آنکه عارف کامل ، از طبیعت و لوازم آن مجرّد شده است . ( شرح اسرار ، ص 143 ) ]

بی سبب بیند ، نه از آب و گیا / چَشم ، چَشمۀ معجزاتِ انبیا

این بیت از ابیات مبهم و مشکل مثنوی است و ابهام بیشتر به مصراع اول مربوط می شود . و اما معنی بیت : چشم ، بدون نشانه هایی چون آب و گیاه ، چشمه های معجزات پیامبران را می بینند . ( نثر و شرح مثنوی شریف ، دفتر دوم ، ص 227 ) و باز گفته اند : چشم عارف کامل ، چشمۀ معجزات پیامبران را که به سوی خلایق روان شده ، بدون اسباب می بینند . یعنی همۀ معجزات را از مشیّتِ الهی می داند نه از وجودِ مادی بشری که از آب و گیاه پدید آمده است . ( شرح کبیر انقروی ، دفتر دوم ، جزو دوم ، ص 467 ) ]

این سبب ، همچون طبیب است و علیل / این سبب ، همچون چراغ است و فتیل

برای مثال ، این سبب که ذکرش گذشت همانند طبیب و بیمار است . و نیز سبب همانند چراغ و فتیله است . [ زیرا درمان بیمار به سبب معالجۀ طبیب حاصل می گردد و روشنی چراغ به سبب وجودِ فتیله . ( شرح کفافی ، ج 2 ، ص 498 ) ]

شب چراغت را فتیلِ نو بتاب / پاک دان زین ها چراغِ آفتاب

هنگام شب برای چراغِ خانه ات ، فتیله ای نو بگذار . و پرتو خورشید را از همۀ این اسباب مادی پاک و منزه بدان . [ چراغ حیات مادی بوسیلۀ خور و خواب می درخشد اما این علل و اسباب مادی را نباید مستقل از تأثیر مشیّتِ الهی بدانی . ]

رَو تو کَهگِل ساز بهرِ سقفِ خان / سقفِ گردون را ز کَهگِل پاک دان

ای اسیر در عالم جسم و ماده ، برو برای سقفِ خانه ات کاهگل فراهم آر که سقفِ آسمان به کاهگل نیازی ندارد . [ عالم معنا نیازی به علل و اسباب مادّی و محسوس ندارد . ]

آه که چون دلدارِ ما غم سوز شد / خلوتِ شب درگذشت و روز شد

افسوس که خلوت شبانه سپری شد و روز فرا رسید . زیرا که دلدارِ ما ، اندوهِ ما را بزدود . [ این بیت نیز از مشکلات ابیات مثنوی است . شارحی نوشته است : منظور از دلدار ، روح الهی و معشوق حقیقی است و مراد از خلوت شب ، عالم جسمانی و منظور از روز ، روزِ وصال و تجلّی حقیقت . این شارح مفهوم بیت را اینگونه بیان می دارد « ای اسیر روح حیوانی و مبتلا به غذای جسمانی ، باید آه بکشی . زیرا دلدار ما که روح ماست ، غم هجرانِ ما را درمان نمود . دیگر خلوتِ شبِ تن از ما گذشت و روز وصلت فرا رسید و صبح حقیقت بردمید . ( شرح کبیر انقروی ، دفتر دوم ، جزو دوم ، ص 650 ) ]

جز به شب ، جلوه نباشد ماه را / جز به دردِ دل ، مجو دلخواه را

ماه ، تنها در شب می تابد و جلوه می کند . جز با دردِ دل نباید به دنبال محبوب برآیی . [ در اینجا منظور از ماه ، ذات الهی است که در خلوتِ شبانۀ سالک ، بر او تجلّی می کند . ( شرح ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر دوم ، ص 169 ) انقروی با توجه به بیت قبل ، تفسیر دیگری از این بیت به دست داده و می گوید مراد از «شب» شبِ تن و جسمانیت و مراد از «ماه» روح الهی است و می گوید : اگر آشنایی و وصلت او را می خواهی ، در خلوتِ شبِ تن با او آشنا شو . ( شرح کبیر انقروی ، دفتر دوم ، جزو دوم ، ص 650 ) ]

ترکِ عیسی کرده ، خر پرورده یی / لاجَرم چون خَر ، برونِ پرده ای

تو عیسی را رها کرده ای و به جای آن خر را پرورش داده ای . یعنی روح خود را پرورش نمی دهی بلکه فقط جسم خود را پروار می کنی . پس ناگزیر تو مانند خر ، بیرون پرده مانده ای . یعنی به حریمِ اسرار ربّانی درنیامده ای . [ عیسی کنایه از روح و خرِ عیسی کنایه از جسم است . یعنی تو به جای اینکه به کمال روحی بپردازی و روحت را به زیور کمال بیارایی . تنها به پروار جسم خود توجه داری . وقتی که چنین غفلتی در تو باشد ناگزیر مانند خران و نادانان از حریم عرفان و معرفت بیرون خواهی ماند . و از آن بهره ای نخواهی برد . ( شرح کفافی ، ج 2 ، ص 499 ) اکبرآبادی عیسی را کنایه از عقل معاد و خر عیسی را کنایه از نفس امّاره می داند ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر دوم ، ص 170 ) که باز از مقصود بالا دور نیست . ]

طالعِ عیسی است علم و معرفت / طالعِ خر نیست ، ای تو خَرصفت

علم و معرفت ، طالع عیسی است ، طالع خر نیست . یعنی علم و معرفت حقیقی نصیبِ مسیح صفتان می شود نه حیوان سیرتان . ای که صفتِ خران را داری یعنی نادانی . [ طالع = شرح بیت 752 دفتر اول ]

نالۀ خر بشنوی ، رحم آیدت / پس ندانی خر ، خری فرمایدت

چون بانگِ خر را می شنوی دلت به حال او می سوزد ولی ای خر صفت ، نمی دانی که آن خر تو را به خر بودن فرمان می دهد . یعنی آن خر بر وجودِ تو مسلّط و حاکم است . [ خری = خر بودن / ناله خر ، کنایه از خواهش های نفسانی و نیازهای جسمانی است . پس هر کس دمادم به خواهش جسم پاسخ دهد . اسیر و بندی او می شود . گویی که فرمانبردار خر شده است . ]

رحم بر عیسی کن و ، بر خر مکن / طبع را بر عقلِ خود سَرور مکن

تو باید بر عیسی رحم کنی نه بر خر ، مبادا غرایز حیوانی و نفسانی را بر عقل خود چیره و حاکم سازی . [ بنابراین به روح توجه کن نه به جسم ، و غرایز حیوانی را بر عقل خود حاکم مساز . ]

طبع را هِل تا بگِرید زار زار / تو از او بستان و ، وامِ جان گزار

بگذار تا غرایز حیوانی زار زار گریه کند . تو باید از خواسته های غرایز حیوانی ، بگیری و دَینِ روح خود را ادا کنی . ( هِل = بگذار ، ترک کن ) [ در نتیجه ، وامدارِ روحت نشوی . بنابراین لازم است که از خواهش های نفسانی بکاهی و به تقویت روح بپردازی . ]

سال ها خربنده بودی ، بس بُوَد / ز آنکه خربنده ز خر واپس بُوَد

تو سال ها غلام و بندۀ خرِ نفسِ امّاره بوده ای ، دیگر بس است . زیرا غلام و خادم خر ، همیشه در پشتِ خر حرکت می کند . یعنی مرتبۀ تو از خر هم کمتر است . چرا که مرتبۀ خادم از مخدوم کمتر است . [ خربنده = خرکچی ]

زَاخّروهُنّ مُرادش نَفسِ توست / کو به آخر باید و عقلت نُخُست

منظور از این حدیث که « آنان را پشتِ سر قرار دهید » نَفسِ امّاره توست . زیرا نفسِ امّاره باید همواره پشتِ سرِ عقل باشد و عقل ، مقدّم قرار گیرد . [ اشاره است به حدیث « زنان را واپس نگاه دارید همانگونه که خدا ایشان را واپس نگاه داشته » ( احادیث مثنوی ، ص 60 )

_ مولانا نظر خود را در بارۀ «زن» در بیت 2437 دفتر اول اظهار کرده که نظر بس والایی است . منتهی استنادِ او به این حدیث از باب استعاری و تمثیلی است . مراد او این است که عقلِ معاد را باید بر نفسِ امّاره مقدّم داشت . زیرا به قول گولپینارلی ، صوفیان ، عموماََ کسی را «مرد» می دانند که بر نفسِ امّارۀ خود چیره و حاکم باشد و به مرحلۀ کمال رسیده باشد خواه زن باشد و خواه مرد . ( نثر و شرح مثنوی شریف ، دفتر دوم ، ص 233 ) ]

هَم مَزاجِ خر شده ست این عقلِ پَست / فکرش اینکه چون علف آرد به دست

این عقلِ فرومایه نیز با خرِ نفس ، هم خوی و هم سر شده . به طوری که فقط در فکرِ علف است . یعنی تنها به غذاهای نفسانی توجه دارد . [ این عقل همان عقل معاش است که همواره در اندیشۀ ظواهر حیات است و با عقلِ معاد و یا دوراندیش در ستیز است . توضیح بیشتر در شرح بیت 1109 دفتر اوّل آمده است ]

آن خرِ عیسی ، مزاجِ دل گرفت / در مقامِ عاقلان ، منزل گرفت

خرِ عیسی یعنی جسم ، خوی و سرشتِ قلب را پیدا می کند و در جایگاه عاقلان قرار می گیرد . [ وقتی روح بر جسم چیره شود . جسم را تحتِ تصرّفِ خود می گیرد و از نورانیت خود به جسم نیز افاضه می کند . ]

ز آنکه غالب عقل بود و خر ، ضعیف / از سوارِ زَفت گردد خر ، نحیف

اینکه خرِ عیسی یعنی جسم ، خوی عاقلان و عارفان را کسب کرد . بدین سبب است که عقلِ معاد بر او غالب و حاکم شده و او ناتوان و ضعیف گشته است . [ پرداختن به جسم و پروار کردن بدن ، موجبِ ناتوانی و تضعیفِ عقل دوراندیش و آخرت بین می شود و همینطور تقویت عقل و روح لازمه اش ریاضت معقول و متعادل است . ]

وز ضعیفی ، عقلِ تو ای خَربَها / این خرِ پژمرده گشته ست اژدها

ای که هم ارزش یک الاغ هستی . از ناتوانی عقلِ تو ، خرِ افسرده و ناتوانت همچون اژدها شده است . ( خَربَها = هر چیز یا هر کس بی ارزش ، بی عقل ) [ یعنی بر اثرِ ضعفِ عقلِ معاد ، جسم و شهوات تناور و ستبر شده است . ]

گر ز عیسی گشته ای رنجور دل / هم از او صحّت رسد او را مَهِل

اگر از عیسی رنجیده دل شده ای ، او را رها مکن زیرا تندرستی هم از او به تو می رسد . [ اگر مرشد کامل ، نسبت به تو درشتی کرد و دلت را رنجور ساخت از او روی برمگردان بلکه از او نیروی معنوی بگیر و روح خود را تقویت کن . ( شرح کفافی ، ج 2 ، ص 500 ) ]

چونی ای عیسیّ عیسی دَم ز رنج ؟ / که نبود اندر جهان بی مار گنج

ای عیسایی که دَمِ مسیحایی داری . یعنی از نَفَسِ گرمت ، دلمردگان را زنده می کنی . با رنجها چگونه ای ؟ زیرا در این دنیا ، هیچ گنجی بدون مار یافت نشود .

چونی ای عیسی ز دیدارِ جهود ؟ / چونی ای یوسف ز مکّارِ حسود ؟

ای عیسی از دیدار یهودیانِ ستیزه گر چه حالی داری ؟ و ای یوسف ، از شرِ برادرانِ نیرنگبازِ حسود چه حالی داری ؟

تو شب و روز از پیِ این قومِ غُمر / چون شب و روزی مددبخشای عُمر

تو روز و شب دنبالِ این مردمِ نادانی ، مانند روز و شب به عُمرِ ما مدد و یاری می رسانی . [ غُمر = غافل ، ناآزموده ، احمق ]

آه از آن صفراییانِ بی هنر / چه هنر زاید ز صفرا ؟ دردِ سر

آه از دستِ خشمگینان بی هنر ، از صفرا چه هنری زاده می شود ؟ مسلماََ چیزی پدید نمی آید جز سر درد . [ صفراییان = کسانی که گرفتار مرض صفرا هستند ، زردرویان ، خشمگینان ( فرهنگ لغات و تعبیرات مثنوی ، ج 6 ، ص 167 ) / کینه توزان را هنری نیست جز خشم ، اینان شبیهِ بیماری صفرا هستند که اثری ندارد جز ایجاد سر درد . ( شرح کفافی ، ج 2 ، ص 500 ) ]

تو همان کن که کند خورشیدِ شرق / با نفاق و حیله و دزدی و زرق

ای پیامبر دوران و ای مرشدِ زمان ، تو همان کاری را بکن که خورشید تابان می کند . یعنی بر همۀ خلایق بتاب . ولی ما که اهل دنیا و اسیر هوی هستیم ، دورویی و نیرنگ و دزدی و مکر به کار می بندیم .

تو عسل ، ما سِرکِه در دنیا و دین / دفعِ این صفرا بُوَد سِرکِنگَبین

در دنیا و دین ، تو عسلی و ما سِرکِه . یعنی تو در دین و دنیا ، اخلاق نکو و پسندیده داری و ما بر عکسِ تو ، دچارِ سوء اخلاق هستیم . ما صفرای خود را تنها با سرکنگبینِ تو می توانیم دفع کنیم . یعنی سوء اخلاق ما با حُسنِ اخلاقِ تو تصحیح می شود . [ سرکنگبین = شرح بیت 53 دفتر اول ]

سِرکِه افزودیم ما قومِ زَحیر / تو عسل بفزا ، کرَم را وامگیر

ما که دچار بیماری پیچش دل هستیم . بر سرکه می افزاییم ولی تو عسل را زیاد کن . [ ما بیماردلان ، سوء اخلاق را افزودیم . تو ای انسانِ کامل ، حُسنِ اخلاق را با ما زیاد کن و بر ما کرم آور . / زَحیر = نام بیماری خاصی است که توام است با پیچش در رودۀ بزرگ ، اسهال خونی و اسهال معمولی ]

این سِزید از ما ، چنان آمد ز ما / ریگ اندر چشم چه افزاید ، عَما

این چیزی است که از ما می سِزَد و لایق آن هستیم . خلاصه هر چه در درونمان بود آشکار شد . ریگ در چشم چه چیز را می افزاید ؟ کوری و نابینایی را افزون می کند . [ مصراع اول ناظر است به ضرب المثل « از کوزه همان برون تراود که در اوست » ( امثال و حکم ، ج 1 ، ص 142 ) بنابراین از نَفسِ بدکار ، چیزی جز بدی و کژی سر نمی زند . ]

آن سِزد از تو ایا کُحلِ عزیز / که بیابد از تو هر ناچیز ، چیز

ای سرمۀ بی گرانبها ، شایستگی تو این است که هر چیزِ خوار و بی مقدار از تو خاصیّتی بیابد یعنی قدر و ارزش پیدا کند .

ز آتشِ این ظالمانت ، دل کباب / از تو جمله اِهدِ قَومی بُد خطاب

از آتش ستمگران ، دلِ تو خراب شده است ولی تو پیوسته در حقِ آنان می گویی : پروردگارا قوم مرا هدایت فرما . [ مصراع دوم اشارت است به غزوۀ اُحُد که در آن کافران با پراندن سنگ دندان حضرت محمد (ص) را شکستند . یکی از اصحاب از این وضع بسیار مضطرب شد و به آن حضرت گفت : آنان را لعن کن . حضرت فرمود : « خداوندا ، قوم مرا هدایت کن که آنها نمی دانند » ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر دوم ، ص 170 ) ]

کانِ عودی ، در تو گر آتش زنند / این جهان از عِطر و رَیحان اَکَنند

تو معدنِ عودی ، اگر تو را به آتش کشند . این جهان را از بوی دلاویز و جانفزا پُر خواهد کرد . [ عود = چوبی سیاه رنگ که بسوزانند و بوی خوش از آن برآید . بنابراین انتساب معدن به آن جنبۀ مجازی دارد . ]

تو نه آن عودی کز آتش کم شود / تو نه آن روحی که اسیرِ غم شود

تو آن عودی نیستی که از آتش کاستی پذیرد و تو آن روحی نیستی که گرفتار اندوه شود .

عود سوزد ، کانِ عود از سوز ، دور / باد ، کی حمله بَرَد بر اصلِ نور ؟

هر چند که عود می سوزد ولی معدنِ عود از سوختن به دور است . باد چه سان می تواند به گوهر نور و روشنی یورش آورد ؟ [ مصراع دوم می تواند اشاره باشد به آیه 8 سورۀ صف « خواهند که خموش کنند نور حق را به دهان های خویش ، و خداوند تمام کننده نور خویش است گر چه کافران را خوش نیاید . ]

ای ز تو مر آسمان ها را صفا / ای جفایِ تو نکوتر از وفا

ای مرشدِ کاملی که صفای آسمان ها از توست و ای کسی که جفای تو بهتر از وفا کردن دیگران است .

ز آنکه از عاقل جَفایی گر رود / از وفایِ جاهلان آن بِه بُوَد

زیرا اگر از شخصِ عاقل ، جفا و بی وفایی سر زند . این جفا از وفای نادانان بهتر است .

گفت پیغمبر : عَداوت از خِرَد / بهتر از مِهری که از جاهل رسد

حضرت محمد (ص) فرمود : دشمنی کردن شخصِ خردمند بهتر است از دوستی و محبّتِ نادان . [ اشاره است به حدیث « ای پسرکم ، بپرهیز از دوستی نابخرد ، که او خواهد به تو سود رساند ولی زیانت دهد » این کلام در حکمت شماره 37 نهج البلاغه فیض الاسلام آمده است . حکایت رنجانیدن امیری خفته یی را در بسط همین مطلب آمده است ]