چون سگِ اصحابِ کهف آن خرسِ راز / شد مُلازم در پِیِ آن بُردبار

آن خرسِ ناتوان مانند سگِ اصحابِ کهف ، همراه آن مرد شد که در بلاها و حادثه ها بُردبار و صبور باشد .

آن مسلمان سَر نهاد از خستگی / خرس ، حارس گشت از دلبستگی

آن مردِ مسلمان از فرطِ خستگی سَر بر زمین نهاد و خرس هم به سبب دلبسته شدن به آن مرد ، نگهبان او شد .

آن یکی بگذشت و ، گفتش : حال چیست ؟ / ای برادر مر تو را این خرس کیست ؟

شخصِ خِردمندی از آنجا می گذشت ، به آن مرد گفت : ای برادر ماجرا چیست ؟ این خرس با تو چه نسبتی دارد و اصلا کیست ؟

قصّه واگفت و حدیثِ اژدها / گفت : بر خرسی مَنِه دل ، ابلها

آن مردِ دلاور ، حدیثِ اژدها را بازگو کرد . امّا آن مردِ خِردمند گفت : ای نادان ، به دوستی خرس ، دل ، مبند .

دوستیِ ابله ، بَتر از دشمنی است / او به هر حیله که دانی راندنی است

زیرا دوستی نادان از دشمنی بدتر است . به هر تدبیری که می دانی او را از خود بران .

گفت : والله از حسودی گفت این / ور نَه خرسی چِه نگری ، این مهر بین

آن مردِ دلاورِ ساده لوح وقتی این سخن را شنید . پیشِ خود به گمان بَد افتاد و گفت : به خدا قسم ، این شخص ، این حرف ها را از رویِ حسادت می زند . سپس به او گفت : تو چرا به خرس بودن او نگاه می کنی ؟ تو به مِهر و صفای او نگاه کن .

گفت : مِهرِ ابلهان عِشوه دِه است / این حسودیِ من از مِهرش بِه است

آن مردِ خِردمند گفت : مِهر و دوستی نابخردان ، فریبنده است . اگر خیال می کنی من حسادت می ورزم . بدان که این حسادتِ من از مِهر و دوستی خرس برای تو بهتر است . [ عشوه دِه = فریبنده ]

هَی بیا با من ، بِران این خرس را / خرس را مگزین ، مَهِل همجنس را

های ، مردِ غافل بیا و همراهِ من شو و این خرس را از خود بِران . خرس را به دوستی و همراهی برنگزین و همجنسِ خود را رها مساز . [ هَی = لفظی است برای تنبیه و آگاه سازی ، های ]

گفت : رَو رَو ، کارِ خود کن ای حسود / گفت : کارم این بُد و ، رزقت نبود

آن دلاورِ نادان به آن خردمند گفت : ای حسود ، برو برو ، پیِ کارت و خودت را نصیحت کُن . خِردمند گفت : کارِ من همین بود که تو را متوجّهِ خطرِ خرس کنم . ولی گویا قسمتِ تو نیست که از آن نصایح بهره مند شوی .

من کم از خرسی نباشم ای شریف / ترکِ او کن ، تا مَنَـت باشم حریف

ای مردِ شریف ، من کمتر از خرس که نیستم . تو خرس را رها کن تا من همنشین و همراهِ تو شوم . [ همنشینِ خردمندان شو تا رستگار شوی نه همنشینِ نابخردان که هستی تو را غارت کنند . ]

بر تو دل می لرزدم ز اندیشه ای / با چنین خرسی مرو در بیشه ای

من قلباََ برای سرنوشتِ تو اندیشناک هستم و دلم لرزان است . هرگز با چنین خرسی به جنگل مرو . یعنی هیچ جا با او همراه مشو .

این دلم هرگز نلرزید از گزاف / نورِ حق است این ، نه دعویّ و ، نه لاف

قلبِ من هیچوقت بیهوده به لرزه درنمی آید . هنانا ارشاد و نصیحتِ من ، نورِ حق است . نه ادّعا و یاوه گویی . [ روشن بینان از منظری بالا به جهان درنگرند . از اینرو حوادث را بیش از وقوع دریابند . ]

مؤمنم یَنظُر بِنور الله شده / هان و هان ، بگریز از این آتشکده

من مؤمنی هستم که با نورِ خدا نظر می کنم . بهوش باش و بهوش باش که از این آتشگاه باید بگریزی . [ مصراع اوّل اشاره به حدیثی دارد که در شرح بیت 2634 دفتر اوّل آمده است . ]

این همه گفت و به گوشش در نرفت / بَد گمانی مرد را سدّی است زَفت

آن خردمند ، این همه اندرز داد ولی به گوشِ دلِ او فرو نرفت . زیرا گمان بَد بر آدمی ، حجابی ستبر است .

دستِ او بگرفت و ، دست از وی کشید / گفت : رفتم ، چون نه یی یارِ رشید

آن خردمند ، دستِ آن دلاورِ ساده لوح را گرفت که همراهِ خود ببرد . ولی آن ساده لوح ، دساِ خود را از دستِ او کشید . خردمند وقتی این حال را دید گفت : حالا که رشد یافته نیستی و نمی توانی صواب را از ناصواب تمیز دهی ، من رفتم .

گفت : رَو ، بر من تو غمخواره مباش / بوالفضولا ، معرفت کمتر تراش

آن نادان از فرطِ حماقت به آن خردمندِ دلسوز گفت : برو ، تو غمِ مرا نخور ، ای یاوه گویی که خود را دانا و حکیم نشان می دهی . اینقدر اظهار فضل و معرفت مکن .

[ بُوالفضول = شرح بیت 3231 دفتر اوِل ، در اینجا بصورت منادی آمده است ]

باز گفتش من عدوّ تو نِیَم / لطف باشد گر بیایی در پِیَم

دوباره آن خردمند به او گفت : من دشمنِ تو نیستم . اگر دنبالِ من بیایی . واقعاََ لطف کرده ای . [ فایده و سود این کار نصیبِ خودِ تو می شود و به خود نیکی کرده ای . ]

گفت : خوابستم مرا بگذار ، رَو / گفت : آخِر یار را مُنقاد شَو

آن دلاورِ نادان گفت : من الان خوابم می آید . مرا رها کن و برو به دنبالِ کارِ خودت ، خردمند گفت : این دَمِ آخر بیا و حرف مرا گوش کن .

تا بخُسبی در پناهِ عاقلی / در جوارِ دوستیِ صاحبدلی

تا در پناهِ شخصی خردمند بخوابی و در کنارِ دوستی صاحبدل بیاسایی .

در خیال افتاد مَرد از جِدّ او / خشمگین شد ، زود گردانید رُو

آن مردِ نادان از تلاش و کوشش آن مرد خردمند دچارِ بَدگمانی شد . پس با حالتی غضب آلود ، بی درنگ روی از آن خردمند برگرداند و گفت : [ ادامه معنا در بیت بعدی ]

کین مگر قصدِ من آمد ، خونی است / یا طمع دارد ، گدا و تونی است

نکند این شخص ، قصدِ کشتن مرا دارد و یا نکند طَمَعی در من بسته و یا اصلاََ گدا و آس و پاس است . [ تونی = آتشدان حمام های قدیم را تون گویند و تونی ، کسی بوده که آتشدانِ خمام ها را روشن می کرده . این شغل از پَست ترین مشاغل آن زمان به شمار می آمده است . ( شرح کفافی ، ج 2 ، ص 208 ) ]

یا گِرو بسته ست با یاران بدین / که بترساند مرا زین همنشین

یا نکند با دوستان خود شرط بسته است که با این یاوه ها مرا از این همنشین مهربان (خرس) بترساند . [ گرو بستن = شرط بستن ]

خود نیامد هیچ از خُبثِ سِرش / یک گمانِ نیک ، اندر خاطرش

آن نادان به علّتِ پلیدی درون ، حتی یک گمانِ نیک به خاطرش نرسید .

ظَنِ نیکش جُملگی بر خرس بود / او مگر مر خرس را همجنس بود

آن مردِ نادان ، همۀ نیک گمانی اش متوجّه خرس بود . او گویا با خرس همجنس بود زیرا این همه ، نسبت به او تمایل نشان می داد ولی از آن عاقلِ فرزانه رُخ برتافت .

عاقلی را از سگی تهمت نهاد / خرس را دانست اهلِ مِهر و داد

آن نادان از روی سگ منشی ، به آن مردِ خردمند اتهام زد . ولی خرس را اهلِ دوستی و عدالت به شمار آورد .