در تأویل این آیت که کُلَّما اَو قَدُوا ناراََ لِلحَرب | شرح و تفسیر

عزم کرده که دلا آنجا مَایست / گشته ناسی زآنکه اهلِ عزم نیست

انسان تصمیم می گیرد و به دل خود می گوید : ای دل ، در آن مرتبه توقف مکن . یعنی در مرتبۀ عصیان و گناه در جا نزن و به سوی کارهای نیک میل کن . اما این عهد را فراموش می کند زیرا که اهلِ تصمیم قاطع نیست . [ ناسی = فراموشکار ]

چون نبودش تخمِ صدقی کاشته / حق بَرو نسیانِ آن بگماشته

چون آن شخص بوالهوس ، بذرِ صداقت در قلب خود نکاشته است . یعنی از روی صدق و صفا نمی خواهد توبه کند . خداوند نیز او را دچار فراموشی می کند .

گرچه بر آتش زنه دل می زند / آن سِتارَش را کفِ حق می کُشد

اگر چه آن شخص بوالهوس می خواهد چخماقِ دل را روشن کند . یعنی هر چند او می خواهد قلب خود را به نور ایمان روشن کند . ولی همینکه جرقه ای از ایمان در دلش پدید می آید حضرت حق آن را خاموش می سازد . [ سِتارَش = مخفف ستاره اش به معنی جرقه اش / آتش زنه = سنگ چخماق ] حکایت زیر در بسط همین مطلب است .

قصه ای هم در تقریر این آیه

شبی دزدی مخفیانه به خانه ای درآمد . صاحبخانه از صدای پایش متوجه شد که کسی به خانه درآمده است . بلند شد سنگِ چخماق را برداشت که با آن شمعی روشن کند و آن شخص را پیدا کند . در همین موقع دزد آهسته آهسته خود را کنار صاحبخانه رساند . صاحبخانه بی آنکه متوجه او باشد سنگ چخماق را بکار گرفت و هر بار که از آن جرقه و شراره ای ظاهر می شد دزد بلافاصله با انگشتش آن را خاموش می کرد . صاحبخانۀ ساده لوح نیز خیال می کرد که ابزار روشنایی اش نمناک شده است که آتش نمی گیرد .

شَرفه یی بشنید در شب مُعتَمَد / بر گرفت آتش زنه کآتش زند

شخصی از معتمدان ، شبی صدای پایی شنید . سنگ چخماق را برداشت تا شمع یا چراغی را روشن کند . [ شَرفَه = صدای پا ، هر صدا را نیز شَرفَه گویند ]

دزد آمد آن زمان پیشش نشست / چون گرفت آن سوخته می کرد پست

دزد در همان لحظه آمد و کنارش نشست . همینکه جرقه روی «سوخته» می افتاد و شعله ای برمی خاست . دزد آن را خاموش می کرد . [ سوخته = کهنه و فتیله ای بود که قابلیت اشتعال زیادی داشت . هرگاه که آتش زنه را بکار می گرفتند . سوخته را نزدیک آن می بردند تا به محض تماس با جرقه ها شعله ، مشتعل شود ]

می نهاد آنجا سرِ انگشت را / تا شود اِستارۀ آتش فنا

دزد سرِ انگشت خود را روی سوخته قرار می داد تا شرارۀ آتش بلافاصله خاموش شود .

خواجه می پنداشت کز خود می مُرَد / این نمی دید او که دزدی می کُشد

خواجه خیال می کرد که آتش خود به خود خاموش می شود و نمی دید که دزد آن را خاموش می کند .

خواجه گفت : این سوخته نمناک بود / می مُرَد اِستاره از ترّیش زود

خواجه گفت : این «سوخته» نم کشیده است و به خاطر نمناکی اش ، شرارۀ آتش بلافاصله خاموش می شود .

بس که ظلمت بود تاریکی ز پیش / می ندید آتش کُشی را پیشِ خویش

بس که هوا تاریک بود . خواجه دزدی را که کنارش نشسته بود و آتش را خاموش می کرد نمی دید .

این چنین آتش کُشی اندر دلش / دیدۀ کافر نبیند از عَمَش

در دلِ خواجه چنین آتش خاموش کننده ای وجود دارد . یعنی شیطان از هوای نَفس مانند همان دزد در درون حق ستیزان بارقه های الهی را خاموش می کند . ولی او به سببِ ضعفِ دیدۀ باطنی نمی تواند عاملِ خاموشی درونِ خود را ببیند . [ عَمَش = نوعی بیماری چشم است که دائماََ از آن آب می ریزد و بینایی اختلال می یابد . ]

چون نمی داند دلِ داننده ای / هست با گردننده گرداننده ای ؟

چگونه ممکن است که قلب و عقل دانا نداند که هر متحرکی نیاز به مُحرّک دارد ؟ [ ای سالک عوامل کژی و انحراف را در خود جستجو کن و دست از توجیه و یا فرافکنی بدار . ]

چون نمی گویی که روز و شب به خَود / بی خداوندی کی آید ؟ کی رود ؟

چرا نمی گویی که روز و شب ، خود به خود و بدون خواست خالق متعال چگونه امکان دارد پشت سرِ هم بیایند و بروند ؟ یعنی تو فقط علل و اسباب ظاهری را می بینی و به این نکته واقف نیستی که هم اینها تحت حاکمیت خواست و ارادۀ حضرت حق است . یعنی او مسبب الاسباب است .

گِردِ معقولات می گردی ببین / ای چنین بی عقلی خود ای مَهین

ای آدم حقیر اگر پیرامون معقولات می گردی . چنین بی عقلی ای را در خود ببین . یعنی ای کسی که غرق در خِرَد ورزی های کاذب و حرفه ای شده ای و خیال می کنی که با این عقلِ جزیی می توانی اسرارِ جهان را کشف کنی . تو چون مسبب الاسباب را نمی بینی در حقیقت فاقدِ عقل هستی . [ مَهین = ضعیف ، خوار ، حقیر ]

خانه با بنّا بّوَد معقولتر / یا که بی بنّا ؟ بگو ای کم هُنَر

ای کم هنر بگو ببینم آیا اگر خانه ، بنّایی داشته باشد عاقلانه تر است یا بدون بنّا ؟ [ وقتی که عقلِ تو نمی پذیرد که خانه ای وَلو ساده و گِلی بدون بنّا ساخته شده باشد پس چگونه می گویی که این هستی پُر شُکوه خالقی ندارد ؟ ]

خطّ ، با کاتب بُوَد معقولتر / یا که بی کاتب ؟ بِیَندیش ای پسر

پسر جان ، خطی را که روی کاغذ می بینی . اگر به تو بگویند این خط را خطاطی نوشته به عقل نزدیکتر است یا که بگویند نویسنده ای در کار نبوده و این خط خود به خود نوشته شده است ؟ مسلماََ می گویی خط بدون خطاط محال است .

جیمِ گوش و عَینِ چشم و میمِ فم / چون بُوَد بی کاتبی ؟ ای مُتَّهَم

ای متّهم به انحراف بگو ببینم گوش که مانند حرف «ج» است و چشم مانند حرف «ع» و دهان مانند حرف «م» . آیا ممکن است که بدون پدید آورنده بوجود آید ؟ [ جهان هستی و جمیع کائناتِ آن مانند نقوش و خطوط زیبایی است که نقاشِ ازل و خطاطِ اَجلّ آن را رسم کرده است . در جایی که خطی بر کاغذی بدون خطاط قابلِ تصور نیست آیا می شود که خطوط آفرینش بدون خطاط پدید آید ؟ [ مرحوم گولپینارلی گوید : در الفبای عربی حرف «ج» به گوش ، و حرف «ع» به چشم تشبیه شده است و دهان نیز به حرف «م» مانند شده است ( نثر و شرح مثنوی شریف ، دفتر ششم ، ص 75 ) ]

شمعِ روشن بی ز گیراننده ای / یا به گیرانندۀ داننده ای ؟

مثال دیگر ، شمعِ روشن آیا بدون روشن کننده روشن می شود یا به وسیلۀ روشن کننده ای دانا ؟ [ گیراننده = شعله ور سازنده ]

صنعتِ خوب از کفِ شلِّ ضَریر / باشد اَولی یا به گیرایی بصیر ؟

مثال دیگر ، یک اثرِ زیبای هنری از دستی مفلوج و چشمی نابینا پدید می آید یا از دست فردی سالم و بینا ؟ [ ضَریر = نابینا ، کور ]

پس چو دانستی که قهرت می کند / بر سَرَت دَبُّوسِ مِحنَت می زند

پس وقتی دانستی که خداوند تو را موردِ قهر و عذاب قرار می دهد و با گُرزِ بلا بر سرت می کوبد . ( ادامه معنا در بیت بعد ) [ دَبُّوس مِحنَت = بلایی که مانند گُرز ، کوبنده است ]

پس بکن دفعش ، چو نِمرودی به جنگ / سویِ او کش در هوا تیرِ خَدَنگ

مانند نِمرود به پیکار با خدا برخیز و بلای مقدّرِ او را دفع کن و به سوی او در هوا تیرِ خَدنگ پرتاب کن ؟ ( تیرِ خَدَنگ = تیری که از چوب درخت خدنگ می سازند ) [ در برخی از داستان ها آمده است که نِمرود پادشاه جبّارِ بابِل ، صندوقی را به تعدادی کزکس بست و خود در آن نشست و به آسمان پرواز کرد تا با خداوند بجنگد و حتی چند تیر هم به سوی آسمان پرتاب کرد . ]

همچو اِسپاهِ مُغُل بر آسمان / تیر می انداز دفعِ نَزعِ جان

مانند سپاهیان مغول برای جلوگیری از جان کندنِ مُحتَضَر به سوی آسمان تیراندازی کن . ( نَزعِ جان = جان کندن ) [ در میان طایفه مغول رسم بود که چون یکی از آنان بر اثر بیماری و یا عوامل دیگر به حال مرگ می افتاد . خویشان او با تیر و کمان در یک جا جمع می شدند و به سوی آسمان تیراندازی می کردند تا فرشتۀ مرگ را بترسانند و مانع از قبض روح شخص شوند . اگر آن شخص نمی مُرد می گفتند فرشتۀ مرگ از تیرهای ما گریخت و اگر می مُرد می گفتند : فرشتۀ مرگ از جایی نهانی آمد و او را قبض روح کرد و رفت . ( شرح کبیر انقروی ، ج 14 ، ص 130 و 131 ) ]

یا گریز از وی اگر توانی بِرَو / چون رَوی ؟ چون در کفِ اویی گِرَو

اگر می توانی از دستِ او فرار کن . امّا چگونه می توانی فرار کنی در حالی که اسیر دست او هستی . [ «توانی» را باید «تانی» خواند تا وزن شعر مختل نشود . ]

در عدم بودی ، نَرَستی از کفش/ از کفِ او چون رَوی ای دستخَوش ؟

ای عاجز ، آن وقتی که در مرتبۀ عدم بودی نتوانستی از دست قدرت خدا رها شوی . اکنون که در دستِ اویی چگونه می توانی نجات پیدا کنی ؟ [ دستخَوش = عاجز ، زبون ، آنکه موردِ تمسخُر قرار گیرد / عدم = مراد مرتبۀ غیب است ]

آرزو جُستن ، بُوَد بگریختن / پیشِ عدلش خونِ تقوی ریختن

خواستن امیال نفسانی به معنی گریختن از حضرت حق و در مقابلِ عدالت الهی خونِ تقوی را ریختن است . [ پیروی از امیال نفسانی هم گریختن از امر حق است و هم کشتن تقوی و پرهیزگاری ]

این جهان دام است و دانه ش آرزو / در گریز از دام ها ، روی آر ، زُو

این جهان همچون دام است و خواهش های نفسانی ، دانه و طعمه آن . هر چه زودتر از آن دام ها بگریز و به سوی حضرت حق روی آور . [ «زُو» هم جایز است مخففِ «زود» باشد و هم مخففِ «زی او» و «زی» هم به معنی جانب و طرف است . ]

چون چنین رفتی ، بدیدی صد گُشاد / چون شدی در ضدِّ آن ، دیدی فساد

وقتی که خالصانه به سوی حق رفتی . گشایش های بسیاری در کارهایت پدید آید و فتوح بیشماری یابی و اگر از این راه منجرف شوی . دچار فساد و تباهی خواهی شد .

پس پیمبر گفت : اِستَفتُو القُلوب / گر چه مُفتی تان برون گوید خُطُوب

پیامبر (ص) به همین جهت فرمود : از دل ها فتوی بخواهید گرچه فتوی دهندگان در بیرون قلوب سخنانی بگویند . ( خُطُوب = جمع خَطَب به معنی خطابه ، سخنرانی کردن ) [ مقصود این خبر است « از قلب خود فتوی بگیر . گرچه فتوی دهندگان به تو فتوی دهند ( احادیث مثنوی ، ص 188 ) ]

آرزو بگذار تا رحم آیدش / آزمودی که چنین می بایدش

از امیال نفسانی دست بدار تا خداوند به تو رحم کند . تا کنون بارها تجربه کرده ای که خداوند ترکِ امیال نفسانی را از آدمی می خواهد .

چون نتانی جَست ، پس خدمت کُنَش / تا رَوی از حبسِ او در گُلشنش

چون قادر نیستی که از قلمرو خداوند بگریزی پس به طاعت و عبادت او مشغول شو . تا از زندان او به گُلزارش بروی .

دَم به دَم چون تو مراقب می شوی / داد می بینی و داور ای غَوی

ای گمراه اگر لحظه به لحظه مراقب احوالِ خود باشی دائماََ عدالت و حاکم عادل خواهی دید . یعنی بر اساس عمل و عکس العمل چون بر طریقِ صواب و به دور از نَفس و هوی باشی . خداوند نیز با تو به لطف و احسان رفتار کند . و چنانچه بدی کنی بدی خواهی دید . [ غَوی = گمراه ]

ور ببندی چشمِ خود را ز اِحتجاب / کارِ خود را کی گذارد آفتاب ؟

مثلاََ اگر چشمانت را فروببندی . آفتاب کی ممکن است که کارِ نورافشانی خود را ترک کند ؟

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر حکایت بعد