تصدیق کردن اَستر جواب های شتر را و اقرار آوردن | شرح و تفسیر

ساعتی بگریست و در پایش فتاد / گفت : ای بگزیدۀ رَبُّ العِباد

مدّتی گریه کرد و سپس به پای شتر افتاد و گفت : ای برگزیدۀ پروردگار بندگان .

چه زیان دارد گر از فرخندگی / در پذیری تو مرا در بندگی ؟

چه ضرری دارد که تو به برکتِ وجودِ فرخنده ات مرا به خدمت و بندگی قبول کنی .

گفت : چون اِقرار کردی پیشِ من / رَو که رَستی تو ز آفاتِ زَمَن

شتر در جوابش گفت : حال که نزدِ من به قصورِ خود اعتراف کردی . برو که از گزند و آفاتِ روزگار نجات پیدا کردی .

دادی انصاف و ، رهیدی از بلا / تو عَدّو بودی ، شدی ز آهلِ وَلا

چون انصاف را رعایت کردی و حقِ مطلب را ادا نمودی . از بلا نجات یافتی . تو ابتدا دشمن بودی . امّا اینک جزو دوستانی . [ وَلا = دوستی ]

خویِ بَد در ذاتِ تو اصلی نبود / کز بَدِ اصلی نیاید جز جُحود

اخلاق و سِرشتِ بَد در ذاتِ تو ، فطری نیست . زیرا اگر کسی فطرتاََ بَد باشد . چیزی جز حق ستیزی و انکار از او سر نمی زند . [ جُحود = انکار ]

آن بَد عاریتی باشد که او / آرَد اقرار و شود او توبه جُو

کسی که به خطای خود اعتراف می کند و طالبِ توبه می شود . بَدی او جنبۀ غَرَضی دارد نه ذاتی .

همچو آدم زَلَّتش عاریه بود / لاجَرَم اندر زمان توبه نمود

مانندِ حضرت آدم (ع) که لغزش و خطایش جنبۀ عَرَضی داشت . ناگزیر بلافاصله توبه کرد .

چونکه اصلی بودجُرمِ آن بلیس / رَه نبودش جانبِ توبۀ نَفیس

امّا چون گناه و خطای ابلیس ملعون ، ذاتی بود نتوانست به سویِ توبۀ گرانبها راه پیدا کند . ( نفیس = گرانبها ، مرغوب ) [ در هر که بَدی به صورتِ ملکۀ راسخه درآید امیدی به هدایتِ او نرود . ]

رَو که رَستی از خود و از خُویِ بَد / و از زبانۀ نار و از دندانِ دَد

برو که هم از خود رهیدی و هم از صفاتِ بَد و هم از زبانۀ آتش و هم از دندانِ وحوش . [ دندانِ دَد = اشاره به تجسّمِ اعمالِ زشت دارد که در قیامت به صورتِ مار و عقرب مجسّم  می شود . رجوع شود شرح بیت 2791 دفتر سوم ]

رَو که اکنون دست در دولت زدی / درفگندی خود به بختِ سَرمَدی

برو که اکنون به اقبال دست یافتی و خود را به نیک بختیِ جاودانه رساندی . [ سَرمَدی = همیشگی ، جاودانه ]

اُدخُلی تو فی عِبادی یافتی / اُدخُلی فی جَنّتی دریافتی

تو حقیقتِ « داخل شو در میان بندگانم » را یافتی . و حقیقتِ « داخل شو در بهشتم » را دریافتی . [ اشاره به آیه 29 و 30 سورۀ فَجر « در زمرۀ بندگانم درآی . و در بهشتم درآی » حکیم سبزواری گوید : در مقامِ طریقت و حقیقت ، جنّت به سه قسم است : جنة الافعال ، جنة الصفات و جنة الذّات ( شرح اسرار ، ص 321 ) ]

در عِبادش راه کردی خویش را / رفتی اندر خُلد از راهِ خفا

خود را در میانِ بندگان خدا جای دادی و از راهی نهانی به بهشتِ جاودانه رفتی و رستگار شدی . [ خُلد = بهشت ]

اِهدِنا گفتی صِراطَ المُستَقیم / دستِ تو بگرفت و بُردَت تا نَعیم

گفتی که ما را به راهِ راست هدایت کن و او دستِ تو را گرفت و به سویِ نعمت های بهشت برد . [ اِهدِنا = ما را هدایت کن ]

نار بودی ، نور گشتی ای عزیز / غُوره بودی ، گشتی انگور و مَویز

ای عزیزِ من ، آتش بودی و سپس نور شدی . غوره بودی و سپس انگور و مَویز شدی یعنی به نهایتِ رُشد و کمال رسیدی . [ ابتدا یکپارچه شهوت و میلِ شیطانی بودی امّا بر اثرِ ارشادِ هادیانِ صالح به مقامِ روحانی و کمالِ عقلانی رسیدی . ]

اختری بودی ، شدی تو آفتاب / شاد باش ، اَللهُ اَعلَم بِالصَّواب

ستاره بوید و سپس به خورشید مبدّل شدی . از این به بعد شادمان باش . حق تعالی به راستی و درستی داناتر است . [ ابتدا بشرِ معمولی بودی امّا بر اثرِ طاعت و ریاضت به اوجِ عالیِ مقامِ انسانی رسیدی و انوارِ هدایتت عالمگیر شد . ]

ای ضیاء الحق حُسام الدین بگیر / شَهدِ خویش اندر فِکن در خویش شیر

ای ضیاء الحق حسام الدین چَلَبی ، شیرینی خود را در حوضِ شیر بریز . [ لاهوری و اکبرآبادی و حکیم سبزواری گفته اند : «شهد» کنایه از بیانِ جذّابِ حسام الدین و «شیر» کنایه از نظم مثنوی است . یعنی با بیان شیوا و روحانی حسام الدین ، مثنوی لذّتِ مضاعفی پیدا می کند ( شرح مثنوی ولی محمّد اکبرآبادی ، دفتر چهارم ، ص 154 ) . امّا انقروی «شهد» را کنایه از ذوقِ روحانی و عرفانی ، و «شیر» را کنایه از طبیعتِ بشری می داند . ( شرح کبیر انقروی ، ج 11 ، ص 1120 ) بر این تقدیر معنی بیت اینست : ای حسام الدین ذوقِ عرفانی خود را به قلبِ مبتدیان بزن تا طبیعتِ بشری و نفسانی آنان را به کمال مبدّل کنی . مولانا از حسام الدین می خواهد که نفوذِ روحانی خود را در موردِ طالبان مبتدی بکار گیرد . نیکلسون با نظر انقروی موافق است ( شرح مثنوی معنوی مولوی ، دفتر چهارم ، ص 1653 ) ]

تا رَهَد آن شیر از تغییرِ طعم / یابَد از بحرِ مزه تکثیرِ طعم

تا آن شیر از تغییر مزه نجات یابد و از دریای مزه ، طعم هایی پیدا کند . [ نفوذِ روحانی انسانِ کامل سبب می گردد که طالبِ مبتدی دچارِ فسادِ اخلاقی و شخصیّتی نشود . ]

متصل گردد بدان بحرِ اَلَست / چونکه شد دریا ، زِ هر تغییر رَست

چون آن حوضِ شیر ( قلبِ مبتدی ) به دریای الهی پیوست . خود دریا می شود . و چون دریا شد از هر تغییر منفی و ناگواری نجات پیدا می کند . [ اَلَست = شرح بیت 1241 دفتر اوّل ]

مَنفَذی یابد در آن بحرِ عسل / آفتی را نَبوَد اندر وی عمل

آن حوضِ شیر ( قلب مبتدی ) چون بواسطۀ نفوذِ روحانیِ تو به دریای شیرینِ حقیقت راه پیدا کرد . زآن پس دیگر هیچ آفت و گزندی در او اثر نکند .

غُرّه یی کن شیروار ای شیرِ حق / تا رَوَد آن غُرّه بر هفتم طبق

ای شیر خدا مانندِ شیر ، چنان غرّشی بکن که تا آسمان هفتم برود .

چه خبر جانِ ملولِ سیر را ؟ / کی شناسد موش ، غُرّۀ شیر را ؟

آن جانی که ملول و افسرده است از این هنگامه چه خبر دارد ؟ موش چگونه ممکن است که به عظمتِ غرّشِ شیر پی ببرد . [ آدمیان موش صفت که تابعِ هوای نَفس اند . از بانگِ ارشادِ اولیاء الله چه می فهمند ؟ مسلماََ چیزی نمی فهمند زیرا قابلیّت فهم آن را ندارند . ]

بَر نویس احوالِ خود با آبِ زَر / بهرِ هر دریا دلی نیکو گُهر

ای حسام الدین چَلَبی ، احوالِ خود را برای هر شخصِ دریا دل و نیک سِرشت با آبِ طلا بنویس . [ مثنوی معنوی در واقع شرحِ احوال و مقاماتِ معنوی حسام الدین و جمیعِ عرفای راستین است . و صاحبدلان از آن بخوبی استفاده می کنند . در مناقب العارفین آمده است که مولانا مثنوی را می سرود و حسام الدین با سرعت و دقّت می نوشت . مصراع اوّل بدین موضوع اشارت دارد . ]

آبِ نیلست این حدیثِ جان فزا / یا رَبَش در چشمِ قبطی خون نما

این سخن روح افزا مانندِ آبِ رود نیل است . پروردگارا این سخن والا را در نظرِ قبطی خون بنما . [ همانطور که در مقدمۀ عربی دفتر اوّل آمده است . مثنوی همچون رود نیل است . مطالبِ آن برای بَد دلانِ قبطی سیرت ، ناگوار و خون آلود بنظر می رسد . امّا برای حق باوران ، حیات بخش . حکایت بعد در بیان همین مطلب است . ]

شرح و تفسیر

بخش قبل                    بخش بعد                    حکایت بعد