تشبیه بند و دام قضا به صورت پنهان به اثر پیدا | شرح و تفسیر

در هوایِ نابکاری سوخته / اَقمِشه و املاکِ خود بفروخته

آن بزرگزاده در هوای عشقِ زنی فاحشه سوخته و مال و اثاثِ خانۀ خود را نیز فروخته و از دست داده است . [ نابکار = بدکار ، فرومایه ، فاحشه ، فاجره / اَقمِشه = جمع قماش به معنی اسباب و اثاث ، رخت ]

خان و مان رفته ، شده بدنام و خوار / کام دشمن می رود ، اِدباروار

خانمانش بر بادِ فنا رفته و خوار و زار شده و با نگون بختی دشمن کام شده است یعنی دل دشمنان را شاد کرده است . [ دشمن کام = موافقِ کامِ دشمن که نَفسِ امّاره است می رود ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر سوم ، ص 88 ) ]

زاهدی بیند ، بگوید : ای کیا / همّتی می دار از بهرِ خدا

آن بزرگزاده در این حال ، به هر پارسا و عابدی که می رسد می گوید : ای بزرگوار برای رضای خدا هم که شده در حقِ من همّتی کن .

کاندرین اِدبارِ زشت افتاده ام / مال و زرّ و نعمت از کف داده ام

زیرا دچار این نگون بختی شده ام و اموال و نقدینه و دارایی خود را از دست داده ام .

همّتی تا بو که من زین وارَهم / زین گِلِ تیره بُوَد که برجَهَم

همّتی بدرقۀ راهِ من بکن شاید از این نگون بختی خلاص شوم . و از گِلِ سیاه بدبختی و یا مادیّتِ دنیا و شهوات نجات یابم .

این دعا می خواهد او از عام و خاص / کِالخَلاصُ وَالخَلاصُ وَالخَلاص

آن نگون بخت این دعا را از عام و خاصِ مردم می خواهد که در حقِ او دعای خلاصی بخوانند و او دائماََ می گوید : خلاصی می خواهم ، خلاصی می خواهم ، خلاصی می خواهم .

دست باز و پای ، باز و ، بند نی / نَی مُوَکِل بر سرش ، نی آهنی

بر حسبِ ظاهر ، دست و پای او باز است و هیچ قید و بندی نیز ندارد و ظاهراََ مأموری نیز مواظب او نیست و هیچ طوقِ آهنینی هم بر گردن او نیست .

از کدامین بند می جویی خلاص ؟ / و از کدامین حبس می جویی مَناص ؟

کسی نیست که به این خودباختۀ سرگشته بگوید : آخر از کئام قفل و زنجیری می خواهی خلاص شوی ؟ و از کدام زندان می خواهی رها شوی ؟ مناص = شرح بیت 1502 دفتر سوم ]

بندِ تقدیر و قضایِ مُختفی / که نبیند آن بجز جانِ صَفی

آن بینوا می خواهد از قید و بندِ تقدیر و قضای ناپیدای الهی خلاصی یابد در حالی که آن قید و بندِ قضای الهی را تنها پاکدلان توانند دید .

گر چه پیدا نیست آن ، در مَکمَن است / بدتر از زندان و ، بندِ آهن است

اگر چه قیدو بندِ تقدیر و قضای الهی آشکار نیست و در کمینگاه است امّا بدان که این قید و بند از هر زندان و زنجیر آهنی سخت تر و بدتر است . [ مَکمَن = کمینگاه ، نهانگاه ]

ز آنکه آهنگر مر آن را بشکند / حُفره گر هم خشتِ زندان بَرکند

زیرا آهنگر می تواند آن زنجیرهای آهنین را پاره پاره کند و نقب زن نیز می تواند خشت های زندان را از جا درآورد . [ حُفره گر = حفره بُر ، نقب زن ]

ای عجب این بندِ پنهانِ گِران / عاجز از تکسیر آن آهنگران

تعجب از این است که این زنجیر نهانی ، یعنی قضای حضرت حق ، به گونه ای است که آهنگران نمی توانند آن را بشکنند . [ تکسیر = شکستن ، ریز ریز کردن ]

دیدنِ آن بند ، احمد را رسد / بر گلویِ بسته ، حَبلَُ مِن مَسَد

دیدنِ زنجیرِ قضا تنها کارِ حضرتِ ختمی مرتبت (ص) و ( وارثان به حق ) اوست یعنی فقط انبیاء و اولیاء و صاحبدلان شایستۀ دیدنِ چنین چیزی هستند . چنین بندِ پنهانی بر گردن زنِ ابولهب بسته شده بود . کسی آن بند را نمی دید مگر حضرت رسول اکرم (ص) .

دید بر پشتِ عیالِ بُولَهَب / تنگِ هیزم گفت : حَمّالة حَطَب

حضرت رسول اکرم (ص) بر پشتِ زنِ ابولهب پشتۀ هیزم را دید و به او لقبِ « هیزم کش » داد . [ دو بیت اخیر اشاره است به آیه 4 و 5 سورۀ مَسَد « و زن وی (ابولهب) کِشندۀ پشتۀ هیزم است و بر گردنش رَسنی از لیفِ تافتۀ خرمابُن » رجوع شود به شرح بیت 420 دفتر دوم ]

حبل و هیزم را جز او چشمی ندید / که پدید آید برو هر ناپدید

ریسمان و پشتۀ هیزم را هیچ بیننده ای ندید مگر حضرت رسول اکرم (ص) ، زیرا که هر امرِ نهان در نظرِ آن حضرت عیان بود .

باقیانش ، جمله تأویلی کنند / کین ز بیهوشی ست و ، ایشان هوشمند

وجه اوّل معنی : اگر مرجع ضمیر «ش» را حضرت رسول اکرم (ص) بدانیم ، معنی اینست : غیر از آن حضرت ( و وارثان بحقش ) دیگر مردم به علتِ بی خبری و غفلت در شرح این موضوع ، به راهِ تأویل قدم نهاده اند یعنی هر آنچه را که آن حضرت به طریقِ شهود و عیان می دیده ، دیگران با لفظ و بیان تأویل کرده اند . برای مثال آن حضرت ، هیمه را بر پشتِ زنِ ابولهب و رَسن را بر گردنش آنگونه که حقیقت داشت مشاهده فرمود . امّا اهلِ ظاهر فقط به صورتِ واقعه دل خوش کرده اند و گفته اند : بله ، زنِ ابولهب هیمه بر دوش حمل می کرد و بر سرِ راهِ رسول اکرم (ص) می ریخت تا پای ایشان زخمی شود . و از آن طرف ، اهلِ تأویل نیز با لفاظی و قیل و قال مدعی شده اند که اُمِ جمیل ( زن ابولهب ] از زنان اشراف بوده و امکان نداشت پشتۀ هیزم بر دوش کشد . بلکه منظور از هیمه ، بارِ گناهانی است که سبب اشتغال آتش دوزخ می شود . و آن رَسنِ فتاده بر گردن نیز تعبیری است از حقارت و خفتِ شأنِ او که با او چون اسیران و بندیان رفتار شود . این تأویل کنندگان به سبب نداشتن چشمِ باطنی و دیدۀ شهودی درنیافته اند که آن حضرت ، صورت های برزخی و ملکوتی این معانی را رویت کرده است .

وجه دوم معنی : اگر مرجعِ ضمیرِ «ش» را بزرگزادۀ نگون بخت فرض کنیم معنی بیت اینست : دیگران در شرح حالِ آن بزرگزادۀ بدبخت ، راهِ تأویل پیموده و گفته اند : این حالِ عِجز و مذلّتِ او از غفلت و نادانی وی مایه می گیرد . تو گویی که این تأویل کنندگان ، با خبر و دانا بوده اند . حال آنکه نه چنین بوده است ( شرح کبیر انقروی ، جزو دوم ، دفتر سوم ، ص 619 و 620 ، و جواهرالاسرار ، دفتر سوم ، ص 550 )

اکبرآبادی در شرح مصراعِ دوم وجهی متفاوت گفته است : دیدنِ این بند در بیهوشی از این عالم است . چه هر که نسبت به امور دنیا بیدار باشد در واقع خواب است ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر سوم ، ص 88 )

لیک از تأثیرِ آن ، پشتش دو تُو / گشته و ، نالان شده او پیشِ تو

ای کسی که حالِ آن بزرگزاده را این سان تأویل می کنی و حالِ زارِ او را ناشی از بیهوشی و نابخردی می دانی . بدان که بر اثرِ قضا و قدر پشتِ او خمیده شده بطوریکه در حضور تو می نالد و می گوید :

که دعایی ، همّتی تا وارَهم / تا از این بندِ نهان بیرون جهم

در حقِ من دعایی و همّتی کن تا از این نکبت نجات یابم و از این زنجیرِ پنهان خلاص شوم .

آن که بیند این علامت ها پدید / چون نداند او شقی را از سعید ؟

آن عارفی که علامتهای خواری و مذلّت را آشکارا مشاهده می کند چگونه ممکن است حالِ نگون بخت را از نیکبخت تمییز ندهد ؟

داند و پوشد به امرِ ذوالجلال / که نداند کشفِ رازِ حق حلال

او تمییز می دهد ولی به امر خداوندِ بزرگ آن را از نظرِ دیگران می پوشاند . زیرا آشکار کردن اسرارِ الهی روا نیست . زیرا هر کسی اهلیتِ درکِ اسرارِ الهی را ندارد .

این سخن پایان ندارد آن فقیر / از مَجاعت شد زبون و ، تن اسیر

حرف زدن در بابِ قضا و قدر و اسیرانِ قضا و قدر تمام شدنی نیست . پس بهتر است برویم به سراغِ شیخ اقطع و ببینیم کارِ او به کجا کشید . آن درویش از شدّتِ گرسنگی ، حالی زار پیدا کرد و جسمش اسیرِ ضعف شد و امکان حرکت نداشت . [ مَجاعت = گرسنگی ]

مضطر شدن فقیر نذر کرده به کندن اِمرود از درخت و گوشمالِ حق

پنج روز آن باد ، امرودی نریخت / ز آتشِ جُوعش صبوری می گریخت

پنج روز گذشت و باد ، حتی یک گلابی از درخت فرو نیفکند و بر اثرِ شدّتِ گرسنگی ، صبر و طاقت آن درویش نیز به پایان رسید .

بر سرِ شاخی مُرودی چند دید / بازصبری کرد و ، خود را واکشید

شیخ اقطع ، چند دانه گلابی بر سرِ شاخه دید ولی باز هم صبر کرد و از چیدنِ آن خودداری کرد .

باد آمد ، شاخ را سرزیر کرد / طبع را بر خوردن آن ، چیر کرد

در این زمان ، بادی وزیدن گرفت و سرِ شاخه را به سوی زمین خم کرد و میلِ آن درویش به خوردن چند گلابی ، شدّت گرفت .

جوع و ضعف و قوّتِ جذب قضا / کرد زاهد را ز نذرش بی وفا

گرسنگی و ضعفِ بدن از یک طرف و نیروی کشش قضا از طرفِ دیگر ، آن درویش زاهد را وادار به پیمان شکنی کرد .

چونکه از امرود بُن میوه سُکُست / گشت اندر نذر و عهدِ خویش سُست

همینکه از درختِ گلابی ، میوه ای چید و نسبت به عهد و پیمانِ خود سستی ورزید [ ادامه مطلب در بیت بعد ]

هم در آن دم گوشمالِ حق رسید / چشمِ او بگشاد و گوشِ او کشید

در همان آن ، کیفرِ الهی فرود آمد و موجبِ باز شدن چشمانِ غفلت زدۀ باطنی او شد و گوشِ او را کشید و تنبیه اش کرد .

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد