مال و زَر ، سَر را بُوَد همچون کلاه / کَل بُوَد او ، کز کُلَه سازد پناه

دارایی و طلا در مَثَل ، کلاه را می ماند . آنکه با کلاه ، عیب سرش را می پوشاند و کلاه را هرگز از سرش دور نمی کند . معلوم می شود که کچل است . ( کَل = کچل )

آنکه زلفِ جَعد و رَعنا باشدش / چون کلاهش رفت ، خوشتر آیدش

ولی کسی که زلفان مجعد و زیبا داشته باشد . اگر کلاه از سرش بیفتد . یا از دستش برود . این بیشتر شادمانش می کند . زیرا وقتی کلاه از سرش بیفتد تازه زلفان زیبا و گیسوان رعنایش آشکار می شود . [ شخص دنیادار می خواهد با دارایی ظاهری ، نداری ها و نقص های خود را بپوشاند ]

مردِ حق باشد به مانندِ بَصَر / پس برهنه بِه که پوشیده نظر

مردِ حق در مَثَل ، مانند چشم است . زیرا برهنه و آشکار بودن چشم بهتر است از اینکه نهان و پوشیده باشد .

وقتِ عرضه کردن آن برده فروش / برکَنَد از بنده ، جامۀ عیب پوش

برده فروش برای عرضه کردن اسیر و برده خویش به مشتری . لباس آن اسیر را می کَنَد . تا معلوم شود که او عیب و نقصی ندارد .

ور بُوَد عیبی ، برهنه کی کُند ؟ / بل به جامه خدعه ای با وی کُند

ولی اگر آن برده معیوب باشد و عیبی در او وجود داشته باشد . کی ، صاحبش او را برهنه می کند ؟ هرگز چنین نمی کند . بلکه آن برده عیبناک را با جامه های رنگین و فاخر می پوشاند تا او را به خریدار بقبولاند .

گوید : این شرمنده است از نیک و بد / از برهنه کردن ، او از تو رَمَد

آن فروشنده مکار به خریدار گوید : این برده از همه کس خواه نیک و خواه بد شرمگین است و خیلی خجالت می کَشد . و اگر او را برهنه کنم از تو خواهد رَمید .

خواجه در عیب است غرقه ، تا به گوش / خواجه را مال است و مالش عیب پوش

خواجه و صاحب مال ، ممکن است در زشتی و دیو سیرتی غرق شده باشد ولی چون مال و دارایی دارد . معایب او را از نظر ظاهربینان می پوشاند .

کز طمع ، عیبش نبیند طامعی / گشت دلها را طمع ها جامعی

آزمندی که بر دارایی و مالِ آن صاحب مال ، چشم طمع دوزد . عیب خواجه را نمی بیند . زیرا آزمندی بر همه دلها قاهر است . ( طامع = طمع کننده ، آزمند )

گر گدا گوید سخن چون زَرِ کان / ره نیابد کالۀ او در دکان

مثلا اگر گدا و بینوا سخنانی همچون کانِ ناب طلا بر زبان آورد . کالای او در مغازه ، راهی ندارد . یعنی کسی خریدار حرف او نمی شود . ( کاله = متاع و اسباب خانه )

کارِ درویشی ، وَرای فهمِ توست / سویِ درویشی بِمَنگر سست سست

حقیقت و گوهر مشرب درویشی از ظرف ذهن تو بیرون است . پس با نگاه حقارت باز به مقام درویشی حقیقی منگر .

ز آنکه درویشان ، ورای ملک و مال / روزیی دارند ژرف ، از ذوالجلال

زیرا که درویشان برتر از مال و منال ، روزی سترگی دارند که از بارگاه الهی به آنان می رسد . ( ذوالجلال = دارنده شکوه و حشمت )

حق تعالی عادل است و عادلان / کی کُند اِستگری بر بی دلان ؟

حق تعالی دادگر است . و دادگران کی بر درویشان بیداد روا دارند ؟ ( بی دل = مجازا بی صب و بی قرار )

آن یکی را نعمت و کالا دهند / وین دگر را بر سرِ آتش نهند 

به یکی نعمت و مکنت فراوان می دهند و دیگری را بر آتش فقر و ریاضت می نشاند .

آتشش سوزد که دارد این گمان / بر خدای خالق هر دو جهان

هر کسی گمان کند که خداوند دو جهان ، در تقسیم ارزاق ، ستم و بیداد کرده است . آتش او را فرو گیرد . [ حقیقت درویشی ، بی نیازی از خلق و نیازمندی به حق است که ثمره آن ، استغنا و توانگری واقعی و راستین است . مردم به حکم حس و آنچه در معیشت روزانه با آن روبرو هستند تصور می کنند که توانگری آن است که مال و منال بیشتر بدست آورند در صورتی که بیشی ثروت مولد حاجت افزونتر است از نگهداری مال و نگرانی از تباهی آن ، و غم آنکه دزد ببرد و وام دار بازش ندهد و نظایر آن . بدین جهت ، صوفیان ، توانگری را از صفات و احوال قلب می شمارند و فزونی ثروت را دلیل غنای قلب نمی انگارند . ( شرح مثنوی شریف ، ج 3 ، ص 1004 ) ]

فقر ، فخری از گزاف است و مَجاز / نَی هزاران عِز ، پنهان است و ناز

اگر پیامبر (ص) گفت : فقر ، مایه مباهات و نازش من است . ( توضیح بیشتر در شرح بیت 2342 همین بخش آمده است ) . این کلام از روی گزاف و مجاز نیست . بلکه بر اساس حق و حقیقت است . زیرا با فهمیدن معنی حقیقی فقر ، خواهی دید که هزاران عزت و سربلندی در این فقر نهفته شده است .

از غضب بر من لقب ها راندی / یارگیر و مارگیرم خواندی

اعرابی افزود ، ای زن ، از روی خشم و غضب ، لقب های ناروایی به من نسبت دادی . مرا مرید پرور و مارگیر خواندی . [ من درویش حقیقی هستم نه دنیا خواهی که در کسوت درویشان است ]

گر بگیرم مار ، دندانش کَنم / تاش از سرکوفتن ایمن کنم

من اگر مار بگیرم ، حتما دندانهای نیش زهرآگین او را می کَنَم . تا مردم را از گزند او در امان سازم . [ این سخنان و سخنان بعدی ظاهرا از زبان آن مرد عرب است ولی در واقع حرفِ اولیاءالله و مرشدان حقیقی است که اگر بر حسب ظاهر و حفظ مصالح ، روی به دنیا کنند . نیش قتال دنیا را که همانا غفلت و بی خبری از حضرت پروردگار است برمی کَنند و امور دنیا را در جهت سلوک راه حق به کار می گیرند و با نظر قدسی خود ، خاک را کیمیا می کنند . ( مار = در اینجا به مال و ثروت اطلاق می شود ) ]

ز آنکه آن دندان ، عدوِ جانِ اوست / من عدو را می کنم زین علم ، دوست

زیرا که آن دندان مار ، دشمن جانش است . و من با این کار دشمن را به دوست تبدیل می کنم .

از طمع ، هرگز نخوانم من فسون / این طمع را کرده ام من سرنگون

من هرگز به خاطر طمع دنیا ، افسون نمی خوانم . زیرا که من بنای این طمع را واژگون کرده ام .

حاشِ لِلّه طمعِ من از خلق نیست / از قناعت در دلِ من عالَمی است 

پناه بر خدا که من به مردم هیچ طمعی نبسته ام . بلکه از قناعت در قلب من عالمی پهناور حاصل شده است . ( حاش لِله = جمله ای است که در مورد تنزیه به کار می رود )

بَر سَرِ اَمرود بُن بینی چُنان / ز آن فرود آ ، تا نمانَد آن گمان 

از بالای درخت گلابی مرا اینگونه می بینی . اینک از آن درخت پایین آی تا گمان قبلی ات عوض شود . [ اَمرود بُن نوعی گلابی است . ولی به صورت ضرب المثل درآمده است . « ای فلانی از درخت اَمرود پایین بیا تا درست ببینی » ( شرح کبیر انقروی ، ج 3 ، ص 914 ) ]

– خلاصه داستان : زنی می خواست در برابر چشمان شویِ احمقش با مردی تباهکار ، زشتی کند . و با او درآمیزد . از اینرو به شویش گفت : من بر فراز درخت می روم تا میوه چینم . وقتی بر درخت شد و. گریه کنان بر شویش فریاد زد . ای نابکار ، آن لوطی کیست که با تو تباهی می آورد ؟ شویِ نادان گفت : کسی با من تباهی نیاورده و اصلا کسی جز من و تو در اینجا نیست . باز زن هوی پرست از روی شیطنت گفت : پس آن مردی که کلاه بر سر نهاده و با تو خوابیده کیست ؟ شوی گفت : ای زن ، بلندی درخت سبب شده که سرت گیج رود و چشمانت به اشتباه چیزهایی بیند . بیا پایین و بنگر که کسی با من نیست . زن از درخت پایین آمد و آنگاه مرد بر بالای آن درخت شد . در این هنگام آن زن بدکار و ناپاک با مردی تباهکار درآمیخت . شوی از بالای درخت این صحنه قبیح را دید و بانگ زد : ای زن بدکار ، آن کیست که با تو درآمیخته ؟ زن گفت : در اینجا کسی جز من نیست . یاوه مگو . سرت در بلندی درخت گیج خورده است . بیا پایین تا حقیقت معلوم شود . وقتی که مرد پایین آمد ، آن مرد تباهکار لابلای بوته ها و نیزارها مخفی شد و آن وقت زن به او گفت : نگفتم از درخت اَمرود بُن بیا پایین تا بدانی که گُمانت بر خطاست ؟ این قضیه ، ضرب المثلی شده در باره کسی که به علت تعصّب و تصلّب در امری ، حقیقت را در نمی یابد . پس به او می گویند : از سرِ درخت امرود بیا پایین تا درست ببینی .

چون تو برگَردی و سرگشته شوی / خانه را گردنده بینی ، و آن توی

به عنوان مثال ، اگر تو به دور خودت بگردی ، سرت گیج می رود و آن وقت خواهی دید که خانه به دور سرت می چرخد . البته این تویی که خانه را چرخان می بینی والّا خانه سرِ جای خود ایستاده است . [ انسان تا از اَغراض پاک نشود نمی تواند حقیقت را مشاهده کند .  چون غَرَض آمد هنر پوشیده شد / صد حجاب از دل به سوی دیده شد ]