شبِ تار است و رهِ وادی ایمن در پیش / آتشِ طور کجا موعدِ دیدار کجاست

شب تاریک است و وادی ایمن در پیش ، آتش طور کجا است و وعده دیدار کجا . مراد از شب تار ، شب تاریک فراق است و وادی ایمن در پیش ، یعنی سالک راه عشقیم و از آن منقطع نمی شویم و مراد از موعد دیدار ، وعدۀ وصل جانان است .

وادی ایمن = اسم دره مشهور و معین است که حق تعالی در آنجا به حضرت موسی (ع) تجلّی کرد .

طور = هر کوه را طور گویند مثل جبل ، ولی در اینجا مراد طور موسی است . که تجلی در آنجا واقع است . حضرت موسی از قوم فرعون فرار کرد و به مدینه رفت . و مدینه مملکت شعیب پیغمبر است . در آنجا به یک روایت هشت سال و به روایتی دیگر ده سال ، چوپانی حضرت شعیب را کرد . و شعیب پیغمبر در ازاء این خدمت یکی از دختران خود را به نکاح موسی درآورد . حضرت موسی (ع) بعد از سالها آرزوی صله رحم کرد و با زن خود به طرف مصر یعنی وطن اصل اش حرکت کرد . از حکمت خدا ، آن شب زن موسی که حامله بود احساس دردی کرد . اتفاقاََ شب سردی بود و احتیاج به آتش پیدا کردند . حضرت موسی (ع) در همان موقع ناگهان به جانب طور نگاه کرد و آتشی از دور به نظرش رسید . این نور ، نور تجلّی حق تعالی بود که موسی آن را به صورت آتش دید . به زنش گفت : شما اینجا باشید و من می روم آتش بیاورم . این را گفت و متوجه طرف آتش گشت . همین که به محل آتش رسید . کلام حضرت حق تعالی را شنید . ( آیه 30 ، سوره قصص )

هر که آمد به جهان نقشِ خرابی دارد / در خرابات بگویید که هشیار کجاست

هر که به این دنیا آمد . نقش خرابی می پذیرد یعنی علائم فنا همراه اش است زیرا خالی از تغییر نیست . در خرابات بپرسید که هشیار کیست ؟ یعنی در عالم فانی کیست که پیمانۀ اجل را نوش نکرده و با سکرات موت مست نگشته و از این دنیا نرفته است . حاصل کلام اینکه ، هر که به دنیا می آید علائم فنا همراه اش است و باقی نمی ماند و اندکی بعد می رود همانطور که ورود به میخانه مستلزم نوشیدن باده و مست گشتن است . [ نقش خرابی = علائم فنا ، زیرا هر که به این جهان می آید متغیر است و انواع اشکال را پیدا می کند . پس هر چیزی که متغیر باشد حادث و فانی است . خرابات = میخانه را گویند ولی در اینجا منظور عالم فانی است . ]

آن کس است اهلِ بشارت که اشارت داند / نکته ها هست بسی محرمِ اسرار کجاست

آن کس لایق مژده و شایسته بشارت است که اهل اشاره باشد یعنی آن کس لایق مژده وصال جانان است که به رموز عشق وارد باشد . چون عالم عشق نکات بسیار دقیق دارد . محرم اسرار کجا است ؟ یعنی عالم عشق ، اسرار زیاد و نکات فراوان دارد . کو محرمِ اسرار که با او مکالمه کنیم . [ محرم اسرار = کسی که شایستگی نگهداری اسرار کسی را داشته باشد ]

هر سرِ موی مرا با تو هزاران کار است / ما کجائیم و ملامتگرِ بیکار کجاست

خطاب به جانان می گوید : نوک هر موی من با تو هزاران کار دارد . یعنی هر مویِ سرِ من هزار تعلق به تو دارد . با این وصف ما کجاییم و ملامتگر بیکار کجاست . حاصل کلام اینکه ما به تو هزار گونه علاقه و پیوند داریم . اما سرزنش کننده ، ذره ای علاقه به تو ندارد یعنی آن ملامتگر بیکار هیچ گونه علاقه و دلبستگی به تو ندارد . [ سرِ موی = نوک موی . ملامت گر = سرزنش کننده . ]

باز پرسید ز گیسویِ شکن در شکنش / کاین دلِ غمزده سرگشته گرفتارِ کجاست

از گیسوی چین و شکن دارش بپرسید که دل غگین من کجا سرگردان و گرفتار است . یعنی دل من اسیر گیسوی معشوق است و معلوم نیست کجا در انبوه پیج و خم آن حیران و گرفتار مانده است .

عقل دیوانه شد آن سلسله مشکین کُو / دل ز ما گوشه گرفت ابرویِ دلدار کجاست

عقل مان دیوانه شد . کو سلسله زلفِ مشکین جانان که با آن زنجیرش کنیم مبادا که فسادی تولید کند . دل مان هم از ما کناره گرفته یعنی از ما جدا شده است . ابروی جانان کجا است . شاید آن جا باشد . [ ز ما گوشه گرفت = از ما اعراض کرده و گوشه ای انتخاب کرده است . ابروی دلدار کجاست = کجاست آن گوشه ابروی دلدار تا ببینیم آیا دل آنجا است ]

ساقی و مطرب و می جمله مهیاست ولی / عیش بی یار مهیا نشود یار کجاست

تمام اسباب و وسائل مجلس عیش حاضر و آماده است . اما زندگی بدون یار مهیا نمی شود . پس کجاست یار که عشق با او مکمل شود . یا بدون یار ، زندگی برای مان گوارا نیست . کجاست یار که عیش با او مهیا و گوارا باشد . [ مهیا = حاضر شده ]

حافظ از بادِ خزان در چمنِ دهر مرنج / فکرِ معقول بفرما گُلِ بی خار کجاست

ای حافظ ، در چمن دنیا از جدایی و فراق آزرده مباش . فکر معقول این است که گل بی خار کجاست . یعنی واقعیتهای جهان را بپذیر . زیرا که گل بی خار و گنج بدون افعی و شادی بدون غم در دنیا وجود ندارد . [ مراد از باد خزان ، فراق و هجران است و مراد از چمن دهر ، دنیاست ]