اوصاف هِلال که از یاران صاحب بصیرت پیامبر بود | شرح و تفسیر

از بِلال او پیش بود اندر رَوِش / خویِ بَد را بیش کرده بُد کُشِش

هلال در سلوک از بلال هم جلوتر بود . زیرا او خصلت های بَدِ خود را بیشتر از بلال ریشه کن کرده بود . [ کُشِش = قتل ، کُشتن ]

نه چو تو پس رو که هر دَم پس تری / سویِ سنگی می روی از گوهری

هلال همچون تو نبود که هر لحظه به واپس می گرایی و از گوهر بودن به مرتبۀ سنگ شدن تنزّل می کنی . [ عامّه مردم حیاتی قهقرایی و متنازل دارند . چرا که از فطرتِ گوهرین خود دور می شوند و به مرتبۀ جمود و تحجّر مادّیت هبوط می کنند . ولی هلال سیر و سلوکی متعالی داشت . ]

آنچنان کآن خواجه را مهمان رسید / خواجه از ایّام و سالش بر رسید

مَثَلِ تو ، مَثَلِ آن کسی است که به مهمانی شخص محتشمی رفت . میزبان از سنّ و سال مهمان پرسید .

گفت : عُمرت چند سال است ؟ ای پسر / بازگو و در مَدُزد بر شمر

میزبان گفت : پسر جان چند سال داری ؟ دقیقاََ بگو و از مقدار آن مَکاه .

گفت : هجده ، هفده ، یا خود شانزده / یا که پانزده ، ای برادر خوانده

مهمان گفت : ای برادر خوانده ، هیجده سال دارم . شاید هم هفده سال . نه ، بلکه شانزده سال دارم . اصلاََ به نظر می رسد که پانزده ساله باشم .

گفت : واپس واپس ای خیره سَرت / باز می رو تا به (رَحِم) مادرت

میزبان که از نحوه پاسخ مهمان عصبانی شده بود با لحنی وقیح می گوید : ای گستاخ ، اینطور که تو عقب عقب می روی بالاخره از فلان مادرت سر در می آوری . [ مولانا در مصراع دوم از لفظی بی پروا استفاده کرده که منظور همان رَحِم و زهدان مادر است . این لطیفه کوتاه در نقد کسانی است که جای سیرِ صعودی ، سیرِ نزولی می کنند و به جای پیش روی ، پس روی . اینان به جای آنکه گوهرِ نَفس را با فکر و ذکر و عمل صالح ، شفّاف و تابناک کنند . چنان واپس می خزند که به درکۀ جماد هبوط می کنند . پس تو ای طالب حقیقت هر روز در صدد آن باش که از اوصاف نکوهیده کوچ کنی و به معانی اخلاقی ارتقاء یابی . ]

حکایت در تقریر همین سخن

شخصی از امیری ، اسبی طلب می کند . امیر می گوید : برو فلان اسب را که خاکستری رنگ است سوار شو . آن شخص می گوید : اسبی که نشانم دادی چموش و حَرون است . زیرا پیوسته عقب عقب می رود . امیر با طنزی تعلیمی می گوید : حال که چنین است دُمّش را به طرف مقصدت بگردان تا عقب عقب تو را بدانجا برساند . در این تمثیل آن شخص که خواهان اسب است . رمزی از سالک مبتدی است . و امیر ، رمزی از استاد و مرشد . و اسب ، رمزی از نَفسِ امّاره . و دُمِ او ، رمزی از شهوات . [ اسب اَشهَب = اسبی که موهای آن مخلوطی از سفید و سیاه است و رنگ سفید آن بیشتر است . استاد زرین کوب می گوید : « این نکته که در اینجا از نَفس بر سبیل رمز به اسبِ دو رنگ تشبیه شده حاکی از اعتقاد به تربیت پذیری نَفس است . و نشان می دهد که در آن میل به خیر و پاکی بر تمایل به شرّ و سیاهی غلبه دارد . و آن کس که نمی تواند آن را رام و زبون دارد می بایست لامحاله شهوت و میل نَفس را در مجرای علایق روحانی بیندازد تا از طغیان و غلبۀ آن ایمن بماند » ( بحر در کوزه ، ص 384 ) ]

آن یکی اسپی طلب کرد از امیر / گفت : رو آن اسپِ اَشهَب را بگیر

شخصی از امیری ، اسبی درخواست کرد . امیر گفت : برو آن اسب خاکستری را بگیر و سوار شو . [ اَشهَب = خاکستری رنگ ، مخلوطی از سیاه و سفید که رنگ سفیدش بیشتر است . ]

گفت : آن را من نخواهم . گفت : چون ؟ / گفت : او واپس رَو است و بس حَرون

آن شخص گفت : من آن اسب را نمی خواهم . امیر پرسید : چرا : جواب داد : برای اینکه آن اسب چموش است و خیلی عقب عقب می رود . [ حَرون = اسب و استر سرکش و نافرمان ]

سخت پس پس می رود او سویِ بُن / گفت : دُمّش را به سویِ خانه کُن

شخص گفت : آن اسب به طرف دُمّش عقب عقب می رود . امیر گفت : حال که چنین است دمِ اسب را به طرف خانه ات بگردان تا عقب عقب تو را به خانه ات برساند . [ امیر با این جواب می خواهد بگوید تو اسب سوار نیستی (بحر در کوزه ، ص 384 ]

دُمِّ این اُستورِ نَفسَت شهوت است /  زین سبب پس پس رود آن خودپرست

مولانا در اینجا نَفس را به چهارپا تشبیه می کند و می گوید : شهوت به منزلۀ دُمِ نَفس است . از این رو مرکوبِ نَفس عقب عقب می رَوَد .

شهوتِ او را که دُم آمد ز بُن / ای مُبَدِّل شهوتِ عُقبیش کُن

ای تبدیل کننده ، یعنی ای کسی که می خواهی امیال حیوانی را به معانی روحانی و مکارمِ اخلاقی تبدیل کنی . شهواتِ نفسانی را که کُلاََ به منزلۀ دُمِ مرکوبِ نَفس است . به میل و شهوت به امور اُخروی تبدیل کن .

چون ببندی شهوتش را از رَغیف / سَرکُنَد آن شهوت از عقلِ شریف

اگر جلوِ شهوت و میل نَفس را به نان ( جمیعِ طعام های دنیوی ) بگیری . همان شهوات به نیروی عقل و اندیشه مبدّل می شود . [ رَغیف = قرص نان ]

همچو شاخی که بِبُرّی از درخت / سرکُنَد قوّت ز شاخِ نیکبخت

مثلاََ اگر شاخۀ زائدی را از درخت قطع کنی . شاخۀ اصلی نیرو پیدا می کند . ( شاخِ نیکبخت = استعارةََ به معنی شاخۀ اصلی و مرغوب ) [ میان باغبانان رسم است که شاخ و برگ زائد درختان را قطع کنند تا درخت جان بگیرد . پس ای طالب حقیقت اگر امیال و شهواتِ نفسانی را از خود دور کنی و در جهت اعتلای معنوی بکار گیری نیروی روح و عقل تو افزایش یابد . ]

مولانا در سه بیت اخیر می گوید اگر بر غرایز لگام گسیخته لگام بزنی و آنها را در سیطرۀ خود قرار دهی . آن غرایز و امیال به کمالات و فضایل روحی تبدیل می شود و از این طریق روح بالنده می گردد . چنانکه اگر شاخه های زائد درخت را هَرَس کنی درخت رشیدتر و تناورتر گردد .

چونکه کردی دُمِّ او را آن طرف / گر رود پس پس ، رَوَد تا مُکتَنَف

وقتی که دُمِ مرکوبِ نَفس را به طرف مقصدِ عالی الهی و اخلاقی کردی . عقب عقب می رود تا به آن مقصد برسد . [ مُکتَنَف = پناهگاه ، در اینجا منظور منزل و مقصد است ]

حَبّذا اسپانِ رامِ پیش رَو / نه سِپَس رَو ، نه حَرونی را گِرو

خوشا به حال اسبان رام و تازَنده که نه عقب می روند و نه اسیر چموشی و طغیان اند . [ حَبَّذا = خوشا ، زهی / حَرونی = نافرمانی ، سرکشی ]

گرم رَو چون جسمِ موسیِّ کلیم / تا به بَحرَینَش چو پهنایِ گلیم

آن سالکان حقیقی و مطیع امرِ الهی مانند موسای کلیم الله به سرعت پیش می روند . بطوریکه تا مجمع البحرین مقصود ، راه بسی کوتاه به نظر می رسد گویی که اینهمه راه به اندازۀ عرض یک گلیم بوده است . ( گرم رَو = آنکه گرم و شتابان راه برود ) [ لفظ «موسی» و «بحرین» نشان می دهد که این بیت ناظر است بر آیه 60 سورۀ کهف که طبق آن موسی (ع) همراه آن جوان باشوق و جویای یکی از عبادُ الله (خضر) بود و در صدد بود تا به مجمع البحرین برسد . در تعابیر صوفیه «مجمع البحرین» ، تعبیری از مقام قرب بنده به حضرت حق . منظور مصراع دوم اینست که سالکانِ عاشق با عزمی استوار و همّتی والا طریق سلوک را در اسرع زمان درمی نوردند و به منزل مقصود می رسند . اینان به قدری در سلوک گرم و مشتاق اند که وسیع ترین و طولانی ترین راه در نظرشان بسی کوتاه می آید . ]

هست هفتصد ساله راهِ آن حُقُب / که بکرد او عزم در سَیرانِ حُب

آن راه دور و درازی که موسی (ع) تصمیم گرفت به عشق دیدار خضر (ع) درنوردد راهی هفتصد ساله بود . [ حُقُب = دوره و برهه زمانی ، مدّتی نامعین / سَیران = سیر و گردش ]

همّتِ سیرِ تنش چون این بُوَد / سیرِ جانش تا به علّیین بُوَد

در جایی که همّتِ سیر جسمانی موسی (ع) اینگونه باشد . سیر روحانی او مسلماََ به اعلی مرتبۀ قرب می رسد . [ علیین به معنی آسمان هفتم ، بهشت . آنجا که نامه عمل فرشتگان است . ملکوت اعلی یا جنبه علوی نفس انسان که اعمال نیک در آن مصور گردد . در آیه 18سوره مطففین آمده است “همانا نامه نیکان در بالاترین مرتبه بهشت قرار دارد” ]

شهسواران در سِباقت تاختند / خربَطان در پایگه انداختند

چابکسواران در سبقت پیشی گرفتند . یعنی پیشتازان عرصۀ ایمان و ایقان از دیگران جلو افتادند . امّا احمقانِ شکمباره در مرتبۀ پستِ دنیوی رحل اقامت افکندند . ( سباقت = پیشی جُستن / خربط = مرغابی بزرگ ، کنایه از احمق و شکمباره / مراد از «پایگه» ، دنیای دون است ) [ مصراع اول ناظر است به آیه 10 و 11 سورۀ واقعه « و آنان که پیشی جُسته اند و سبقت گرفته اند . ایشان اند مقرّبان »

آنچنانکه کاروانی می رسید / در دهی آمد ، دری را باز دید

کاروانی از راه می آمد و به روستایی رسید و درِ خانه ای را باز دید . [ مولانا چون سخن از سیر و سلوک و سفر معنوی به میان آورد . اینک در تمثیلی کوتاه بیان می کند که سالک تا بارِ خودبینی و انانیّت را از خود دور نکند به هیچ منزلی از منازل سلوک در نیاید . زیرا شرط ورود به منازل سلوک و مواقف عرفانی تجرید از خود است . ]

آن یکی گفت : اندرین بَردُالعَجوز / تا بیندازیم اینجا چند روز

یکی از کاروانیان گفت : در این سرمای سخت بهتر است چند روزی در این خانه رحل اقامت افکنیم . [ بَردُالعَجوز = به معنی سرمای پیرزن است که هفت روز است و اولین روز آن مطابق 25 یا 26 اسفند است و آخرین روز آن دوم فروردین . ]

بانگ آمد نه ، بینداز از برون / وآنگهانی اندر آ تو اندرون

ناگهان از درون خانه صدایی آمد که : نخیر . داخل مشوید . هر چه بار و بُنه دارید بیرون افکنید و آنگاه داخل خانه شوید .

هم برون افکن هر آنچ افگندنی ست / در میآ با آنکه این مجلس سَنی ست

هر چه دورانداختنی است بیرون بیفکنید و با آن بارها داخل مشوید که این مجلس ، مجلسی عالیقدر است . ( ستی = بلند مرتبه ، عالیقدر ) [ ای سالک بار گِران انانیّت و امیال حیوانی خود را از خود فرو نِه تا به منزل کبریایی درآیی . ]

بُد هِلال ، استادِ دل ، جان روشنی / سایس و بندۀ امیرِ مؤمنی

مولانا مجدداََ به حکایت هِلال باز می گردد و می گوید : هِلال مردی صاحب دل و روشن روان بود . و در عینِ حال سُتوربان و غلام یکی از اعیان مؤمنان بود . [ سایس = ادب کننده ، تربیت کننده چهارپایان ]

سایسی کردی در اَخُر آن غلام / لیکِ سلطانِ سلاطین بنده نام

آن غلام (هِلال) در اصطبل آن شخصِ بزرگ به تیمار ستوران مشغول بود . امّا بر حسبِ واقع او شاهنشاهی بود که ظاهراََ عنوانِ غلامی داشت . یعنی در مسائل معنوی حقاََ شاه بود .

آن امیر از حالِ بنده بی خبر / که نبودش جز بلیسانه نظر

آن امیر از حالِ غلام خود خبر نداشت زیرا نظر او فقط نظر شیطانی بود . [ شیطان هم فقط خلقت ظاهری آدم را دید و گفت من از او بهترم . مرا از آتش آفریدی و آدم را از گِل . ]

آب و گِل می دید و در وی گنج نه / پنج و شش می دید و اصلِ

آن امیر فقط جسم هِلال را می دید نه گنجینۀ باطنی او را . محسوسات و ظواهر را می دید ولی اصلِ آنها یعنی جان را نمی دید . [ مراد از «آب و گِل» جسمِ مادّی است که خمیر مایۀ آن آب و گِل بوده است . «پنج» اشاره به حواس پنجگانه ظاهری دارد . و «شش» ناظر بر جهات ششگانه است . کلاََ مراد از «پنج و شش» جنبه های ظاهری انسان و جهان مادّی است . ]

رنگِ طین پیدا و نورِ دین نهان / هر پیمبر این چنین بُد در جهان

رنگِ گِل آشکار بود و نورِ دین و ایمان ، پنهان . یعنی ظاهر حضرت آدم برای ابلیس معلوم بود ولی باطنش بر او مخفی . همینطور ظاهر هِلال برای صاحبش معلوم بود و باطنش نهان . اصولاََ هر پیامبری در جهان وضعیّتی اینگونه داشته است . یعنی به صورت معروف بود و به سیرت مجهول . [ طین = گِل ]

آن مَناره دید و در وی مرغ نی / بر مَناره شاه بازی ، پُر فَنی

برای مثال ، شخصی قادر است مناره را ببیند ولی نمی تواند پرنده ای که روی آن نشسته است را ببیند . در حالیکه ممکن است روی آن مناره شاهبازِ زیبا و بلند پروازی ماهر نشسته باشد .

و آن دوم می دید مرغی پَر زنی / لیک موی اندر دهانِ مرغ نی

و دیگری قادر است علاوه بر مناره ، پرنده را نیز ببیند . ولی نمی تواند تارِ مویی که در منقار آن پرنده است را ببیند . [ در دو بیت اخیر بر سبیل تمثیل مراتب انسان ها در قدرت بینش بیان شده است . منظور از استعارۀ «مناره» و «مرغ» و «موی» در بیت 1145 به بعد در همین بخش بیان شده است . ]

و آن که او یَنظُر بِنُورِالله بُوَد / هم ز مرغ و هم ز مو آگه بُوَد

کسی که با نور خدا می نگرد هم از پرنده آگاه است و هم از مو . [ منظور بیت : کسی که با نور بصیرت الهی می بیند . هم صاحب دانش است و هم صاحب بینش . چنین کسی حقیقت حال انسان کامل را می شناسد . ]

گفت : آخِر چشم سویِ موی نِه / تا نبینی مو ، بنگشاید گِره

چنین صاحبدل با معرفتی به شخص فاقد بصیرت می گوید : آخر به مو توجه کن . مادام که مو (نکته ها) را نبینی . گِره از کار گشوده نشود . یعنی تا به سِرِّ درونِ انسان کامل واقف نشوی هنوز به بصیرت لازم نرسیده ای .

آن یکی گِل دید نَقشین در وَحَل / و آن دِگر گِل دید پُر عِلم و عمل

یکی انسان را گِلی منقوش می بیند و آن دیگری او را آکنده از عِلم و عمل صالح می بیند . یعنی دیدگاه آدمیان نسبت به انسان متفاوت است . دیدگاهی می گوید انسان همین جسم مادّی و ترکیب عنصری است که چنین دیدگاهی صد در صد مادّی است . امّا دیدگاه دیگری می گوید حقیقت انسان در چهارچوبۀ مادیّات و طبیعیات خلاصه نمی شود بلکه فراتر از این مرتبه است که این دیدگاه متعلّق است به اوساط مذهبیون . و دیدگاه سوم مختصِّ روشن بینان عارف است که می گوین « ای برادر تو همان اندیشه ای » . [ نقشین = دارای نقش و نگار / وَحَل = گِل و لای ]

تن مَناره ، علم و طاعت همچو مرغ / خواه سیصد مرغ گیر و ، یا دو مرغ

از این بیت به بعد مولانا منظور خود از «مناره» و «مرغ» و «موی» را بیان می کند و می گوید : مراد از «مناره» جسم مادّی است و مراد از «مرغ» علم و صاعت . خواه آن را سیصد پرنده (علم و طاعت) ببینی یا دو پرنده(علم و طاعت) . [ علم و طاعت ممکن است در شخصی فراوان یافت شود و یا اندک . به هر حال منظور اینست که پرنده رمزی از علم و طاعت است . همانطور که پرنده با دو بال پرنده می شود انسان نیز با طاعت و علم می تواند طیران کند . ]

مردِ اَوسَط مرغ بین است او و بس / غیرِ مرغی می نبیند پیش و پس

کسی که داری بینشی متوسط است فقط می تواند پرنده را ببیند . یعنی کسی که ایمانی عادی دارد به مرتبۀ علم و طاعت نایل می شود امّا جلوتر نمی رود . [ «مردِ اوسط» کسانی هستند که بینشی نه نازل دارند و نه عالی . بلکه متوسط . ]

موی آن نوری است پنهان ، آنِ مرغ / که بدان پاینده باشد جانِ مرغ

امّا مراد از «مو» اینست که مو ، نوری است پنهان که به پرنده تعلّق دارد . و جان پرنده با آن مو جاودانه شود .

مرغ کان موی است در منقارِ او / هیچ عاریّت نباشد کارِ او

پرنده ای که در منقارش آن مو قرار گرفته است . کار و بار او جنبۀ عاریتی و تصنعی ندارد .

علمِ او از جانِ او جوشد مدام / پیش او نه مستعار آمد نه وام

دانش او همواره از جان او می زهد . آن دانش در نزد او نه عاریتی است و نه به وام گرفته شده . [ مولانا از بیت 1140 تا اینجا این مطلب را تفهیم کرد که بطور کلّی سه دیدگاه نسبت به انسان وجود دارد . یکی دیدگاه مادّی که انسان را منحصر می کند در خصوصیات مادی و طبیعی . و دوم دیدگاه مربوط است به کسانی که در نیمه راه جهل و معرفت قرار دارند . از جملۀ ایشان اند ظاهری مذهبان که روح عرفان را در دین انکار می کنند . و دیدگاه سوم متعلّق است به عارفان روشن بین . کسی که به این دیدگاه می رسد علم و معرفتش (بر خلاف دو دستۀ قبل) بر بسته نیست بلکه بر رُسته است . ]

 شرح و تفسیر بخش بعد