قصه آن حکیم که دید طاوسی پَرِ زیبای خود را می کند | شرح و تفسیر

پَرِّ خود می کند طاوسی به دشت / یک حکیمی رفته بود آنجا به گشت

طاوسی در هامونی پَرهای خود را می کند و حکیم نیز برای گشت و گذار به آنجا رفت بود . [ در اینجا «حکیم» کنایه از کسانی است که دانش و بینش سطحی دارند . امّا خود را مظهرِ فضل و معرفت دانند . گاه مولانا آنان را با لفظ «فلسفی» یاد کرده است . ]

گفت : طاوسا ، چنین پَرِّ سَنی / بی دریغ از بیخ چون بر می کنی ؟

حکیم به آن طاوس گفت : ای طاوس چرا این پَرهای گرانقدر خود را بی هیچ ملاحظه ای از ریشه بیرون می آوری ؟ [ سَنی = بلند مرتبه ، رفیع ]

خود دلت چون می دهد تا این حُلَل / برکنی ، اندازیش اندر وَحَل ؟

چگونه دلت می آید که این جامه های نو را بکنی و میانِ گِل و لای افکنی ؟ [ حُلَل = جمع حُلّه به معنی لباسِ نو / وَحَل = گِل و لای ]

هر پَرَت را از عزیزی و پسند / حافظان در طَیِّ مُصحَف می تهند

هر یک از پَرهایِ تو را حافظانِ قرآن چنان عزیز و محبوب می دارند که در لایِ صفحاتِ قرآن می گذارند . ( طیِّ مُصحَف = میانِ قرآن ، لای اوراقِ قرآن ) [ کسانی که به حفظ و ختمِ قرآنِ کریم مبادرت می ورزند و لایِ قرآن چیزی را به عنوانِ نشان قرار می دهند تا شماره صفحۀ موردِ نظر را گم نکنند و یا موقعِ تلاوت آن را به دست گیرند تا اگر وضو ندارند قرآن را مستقیماََ مسّ نکنند . البته معمولاََ کاغذی را به شکلِ خاصی تا می کنند و لایِ قرآن می گذارند . گاه از پَرِ طاوس نیز استفاده می کنند . ]

بهرِ تحریکِ هوایِ سودمند / از پَرِ تو بادبیزن می کنند

برای به حرکت درآوردنِ هوایِ مطبوع از پَرِ تو بادبزن می سازند .

این چه ناشُکری و چه بی باکی است ؟ / تو نمی دانی که نقّاشش کی است

این دیگر چه نوع ناشُکری و گُستاخی است ؟ مگر نمی دانی که مُصوّر و نقش زنندۀ آن کیست ؟ [ این نقّاشِ ازل است که همۀ زیباییرا نقش زده است . ]

یا همی دانی و نازی می کنی ؟ / قاصدا قَلعِ طِ رازی می کنی ؟

یا آنکه نقّاشِ ازل را که بال و پَرِ تو را به انواعِ رنگ آراسته می شناسی و استغنا نشان می دهی ؟ و عمداََ این نقش و نگارها را می کنی ؟ [ قاصدا = از روی قصد ، عمداََ / قَلع = کندن / طِراز = زینت و نقش و نگار جامه ، جامۀ فاخر ]

ای بسا نازا که گردد آن گناه / افگنَد مر بنده را از چشمِ شاه

چه بسا ناز و استغنایی که به گناه انجامد . و بنده را از چشمِ شاه بیندازد . [ مسلماََاستغنا نمودن در برابرِ حضرتِ حق روا نیست زیرا به فرمایش قرآنِ کریم این استغنا موجبِ طغیان می شود . ]

ناز کردن خوشتر آید از شِکر / لیک ، کم خایش ، که دارد صد خطر

گر چه استغنا نمودن و ناز کردن از شِکر هم شیرین تر است امّ تو نباید این شِکر را بِجَوی . زیرا خطراتِ بسیاری دارد . ( خایش = جویدن ) [ استغنایِ بنده نسبت به خدا موجبِ قهرِ الهی می شود . زیرا به گفتۀ کلام الله : « آدمی به گاهِ استغنا طاغی شود » ]

ایمن آبادست آن راهِ نیاز / ترک نازش گیر و ، با آن رَه بساز

راهِ نیاز ، راهی پُر از امنیّت و آسودگی است . ناز و استغنا را رها کن و در راهِ نیاز حرکت کُن و با آن راه بساز . [ اگر بشر خود را از حضرتِ حق بی نیاز بداند همین احساسِ بی نیازی ، شقاوتِ بزرگی بشمار رود . ]

ای بسا نازآوری زد پَرّ و بال / آخِرُالاَمر ، آن بر آن کس شد وَبال

چه بسا ناز و استغنا کننده ای که بال و پَری زند یعنی در راهِ بی نیازی به خدا حرکتی می کند و نهایتاََ همان استغنا برای او عذاب و گرفتاری می شود .

خوشیِ ناز ار دَمی بفرازَدَت / بیم و توسِ مُضمَرَش بگدازدت

اگر چه لذّتِ استغنا نشان دادن تو را لحظه ای سربلند می کند امّا ترس و هراس نهفته در آن تو را تحلیل می برد و آب می کند . [ مُضمَر = پوشیده و پنهان ]

وین نیاز ، ار چه که لاغر می کند / صَدر را چون بدرِ انور می کند

اگر چه احساسِ نیاز به حضرت حق تو را فروتن و خاکسار می کند امّا در عوض سینۀ تو را مانندِ ماهِ شبِ چهارده روشن تابان می گرداند . [ صَدر = سینه ، قلب ]

چون ز مُرده زنده بیرون می کشد / هر که مُرده گشت ، او دارد رَشَد

چون خداوند ، مُرده را از زنده بیرون می آورد . هر کس که بمیرد هدایت را بیابد . ( رَشَد = به راه راست رفتن ) [ به شرح بیت بعد توجه شود . ]

چون ز زنده مُرده بیرون می کند / نَفسِ زنده سویِ مرگی می تند

و چون او از زنده ، مُرده را بیرون می آورد . نَفسِ زنده به سوی مرگ می گراید . ( می تَنَد = در اینجا به معنی می گراید است ) [ دوبیت اخیر ناظر است به آیه 95 سورۀ انعام « براستی که خداوند شکافندۀ دانه و هسته است . زنده را از مُرده بیرون آورد و مُرده را از زنده . اینست خداوند . به کدامین بیراهه روید ؟ » ]

منظور دو بیت فوق : از آنجا که حق تعالی مُرده را از زنده و زنده را از مُرده خارج می کند . اگر در این دنیا نَفسِ امّارۀ خود را قمع و ضبط کنی و به مرگ اختیاری ( شرح بیت 4 دفتر اوّل ) برسی و به هدایتِ الهی نائل شوی . در آن صورت به بقای جاودانه و حیاتِ طیّبه دست یابی . این یکی از اصولِ بنیادین مکتبِ عرفانی مولاناست که در جای جای آثار و مکتوباتِ او تصریح شده است . مرگ اختیاری فقط مخصوصِ صاحبدلان رهیده از بندِ ما و منی است . عرفای دیگر نیز این مطلب را گفته اند . نجم رازی گوید : « امّا مُرده را بی اختیار می برند . روندۀ زنده آن است که به قدمِ خود از صفاتِ خاکی بگذرد نه از صورتِ خاک » ( مرصاد العباد ، ص 373 ) .

مُرده شو تا مُخرِجُ الحَیِّ الصَّمَد / زنده یی زین مُرده بیرون آورد

مُرده شو ، یعنی از نَفس و نفسانیّات پاک شو تا خداوندِ بی نیاز که زنده را بیرون می آورد . زنده ای را از مُردۀ تو بیرون بیاورد . [ مُخرِجُ الحَی = بیرون آورندۀ زنده / صمد = از اسماء الله است به معنی بی نیاز ]

دَی شوی ، بینی تو اِخراجِ بهار / لیل گردی ، بینی ایلاجِ نهار

اگر تو زمستان شوی . یعنی اگر تو درختِ وجودت را از برگ و بار انانیّت و من و مایی بتکانی و لخت و عریان سازی . خواهی دید که حضرتِ حق از باطنِ تو بهارِ معنوی را آشکار خواهد کرد و درختِ وجودت را از برگ ها و شکوفه ها و میوه های حقیقت و معرفت آکنده می سازد . و اگر شب شوی . یعنی هر گاه از رونق و جلوه گری نَفسِ امّارۀ خود ممانعت کنی و یا هر گاه جانبِ خُمول و گمنامی و گریز از شهرت طلبی را پیشۀ خود سازی خواهی دید که حضرت حق روزِ پُر فُروزِ معرفت را در باطنت تابان سازد . [ «دی» و «بهار» و «شب» و «روز» در اینجا معنی استعاری دارند . مصراع دوم اشارت است به آیه 61 سورۀ حج « این بدان سبب است که خداوند ، شب را در روز اندر سازد و روز را در شب . و براستی که خداوند شنوا و بیناست » ]

منظور بیت : اگر از ظاهرگرایی و ظاهربینی پرهیز کنی ، حقیقت بین خواهی شد و روح و جانت به زیورِ کمالاتِ معنوی مُزیّن خواهد گردید .

بَر مَکن آن پَر که نپذیرد رفو / روی ، مَخراش از عزا ای خُوب رَو

مولانا با استنتاج از این حکایت می فرماید : ای طالبِ حقیقت آن پَری را مَکن که به هیچ وجه نتوان التیام و پیوندش داد و ای زیبا رُو به سببِ عزا و ماتم رُخسارت را خراش مَده . ( رُفو = دوختن پارگی و سوراخ لباس )  [ مراد از «پَر» در اینجا احوال حسنه و قوای روحانی است ( شرح کبیر انقروی ، ج 12 ، ص 208 ) ]

منظور بیت : مبادا با روی آوردن به شهوات ، احوالِ روحانی خود را زائل کنی که در آن صورت خاسر خواهی بود .

آن چنان رُویی که چون شمسِ ضُحاست / آن چنان رُخ را خراشیدن خطاست

خراشیدن و مجروح کردن رُخساری که مانندِ آفتابِ تابان است . عملی است خطا . [ ضُحی = لفظاََ به معنی خورشیدِ چاشتگاه و وقت ارتفاع آفتاب است / شمسِ ضُحی = خورشیدِ تابان ، مقتبس از آیه اوّل سورۀ شمس « سوگند به خورشید و روشنی چاشتگاهانش » امّا منظور از « شمسِ ضُحی » در اینجا « نَفسِ مطمئنّه » و منظور از «خراشیدن» ، افکارِ دنیایی و نفسانی است که توضیح هر دو در  بیت 557 و 558 بخش بعد آمده است . ]

زخمِ ناخن بر چنان رُخ کافری ست / که رُخِ مَه در فِراقِ او گریست

بر چنان رُخسارِ شریفی ناخن کشیدن و خراشیدن کفر است . همان رُخساری که ماهِ تابان از فراقِ آن گریان است . همان رُخساری که ماهِ تابان از فراقِ آن یکسان است . [ گریان شدن ماه = منظور عاشق شدن ماه است ، یعنی حتّی ماه نیز به چهرۀ معنوی انسان عشق می ورزد . در حالی که ماه مظهرِ زیبایی و جلوه گری است . پس همۀ افلاک و نجوم در برابرِ انسان کامل خاضع و خاشع اند . ]

یا نمی بینی تو رویِ خویش را / تَرک کُن خویِ لِجاج اندیش را

ای غافل یا تو رُخسارۀ معنوی خود را نمی بینی و یا اگر می بینی به سببِ غلبۀ نفسانیّات خود را به ندیدن می زنی . پس اخلاقِ ستیز گرانایۀ خود را ترک کُن و از افکار حق ستیز دست بردار .

شرح و تفسیر بخش قبل                    شرح و تفسیر بخش بعد