فرق میان دانستن ماهیت چیزی به مثال و تقلید | شرح و تفسیر

هیچ ماهیّاتِ اوصافِ کمال / کس نداند جز به آثار و مثال

هیچکس جز از طریقِ آثار و مثال نمی تواند حقیقتِ صفاتِ الهی را درک کند . [ اکبرآبادی گوید : پس انسان جمیعِ صفاتِ حق را به ادراکِ صفاتِ خویش ادراک می کند . همچو ادراکِ شی ء به اثر و مثال ، و امّا صفت وجوب را که اثری در خود ندارد اینقدر هم ادراک نتواند کرد ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر سوم ، ص 252 ) ]

طفل ، ماهیّت نداند طَمث را / جز که گویی ، هست چون حلوا تو را

برای مثال ، کودکِ نابالغ ، لذّتِ همخوابگی را اصلاََ درک نمی کند مگر اینکه برای تفهیمِ مطلب مثال در حدِ فهمِ او بزنی مثلاََ بگویی که همخوابگی مانندِ خوردن شیرینی لذّت بخش است . ( طَمث = خون حیض ، ازالۀ بکارت ، در اینجا به معنی جماع کردن است ، این لفظ تنها دو بار در قرآن کریم ذکر شده آن هم در سورۀ رحمن ، آیات 56 و 74 ) [ خوارزمی گوید : پس تو را نیز از طریقِ مقال و از راهِ بحث و جدال ، معرفتِ ماهیّتِ اسماء و صفاتِ حضرتِ ذوالجلال دست نمی دهد و به طریقِ مشاهدۀ آثارِ افعال و ملاحظۀ نظائر و امثال ، ادراک حقیقت حال ، میسّر نمی شود ( جواهر الاسرار ، دفتر سوم ، ص 648 ) ]

کی بُوَد ماهیّتِ ذوقِ جِماع / مثلِ ماهیّاتِ حلوا ؟ ای مُطاع

امّا ای کسی که موردِ اطاعتِ منی ، ای شنونده ، ای آقای من ، لذّتِ همخوابگی چگونه ممکن است مانندِ لذّتِ شیرینی باشد .

لیک نسبت کرد از رویِ خوشی / با تو آن عاقل ، چو تو کودک وَشی

حال که این مثال را شنیدی بدان که خردمندانِ فرزانه هر گاه بخواهند حقایقی بخواهند حقایقی را برای شما انسان های کودک مَنِش بیان کنند به ذکرِ مَثَل متوسّل می شوند تا آن حقایقِ والا برای شما قابلِ درک شود .

تا بداند کودک آن را از مثال / گر نداند ماهیّت با عینِ حال

تا اینکه آن کودک ، لذّتِ همخوابگی را از طریقِ مثال دریابد . هر چند که از چگونگی آن آگاه نباشد .

پس اگر گویی : بدانم ، دور نیست / ور ندانم ، گفتِ کذب و زور نیست

پس از ذکرِ مثال در بارۀ موضوعی ، اگر بگویی : من مطلب را درک کردم ، حرفِ دور از حقیقت نزده ای . و اگر بگویی : من آن مطلب را آنطور که باید درک نکرده ام ، این سخن نیز دروغ و یاوه نیست . ( زُور = دروغ ، باطل ) [ انبیاء و اولیاء غالباََ به طریق مَثَل با آدمیان سخن می گویند تا حقایقِ سترگ را برای آنها قابلِ درک سازند . مسلماََ مَثَل با مُمَثّل بسیار تفاوت دارد . مَثَل می تواند تنها سایه ای از حقیقتِ موردِ نظر را نشان دهد نه نَفس الامرِ عینی آن را . ]

گر کسی گوید که : دانی نوح را ؟ / آن رسولِ حق و ، تورِ روح را ؟

برای مثال ، اگر کسی به تو بگوید : آیا نوح (ع) آن فرستادۀ حق و نورِ روحِ ملکوتی را می شناسی ؟

گر بگویی : چون ندانم ؟ کآن قمر / هست از خورشید و مَه ، مشهورتر

اگر تو جواب دهی : چگونه آن وجودِ نورانی را نشناسم در حالی که از خورشید و ماه نیز مشهورتر است .

کودکان خُرد در کُتّاب ها / و آن امامان ، جمله در محراب ها

کودکان در مکتب خانه ها مطالبی در بارۀ سرگذشتِ او می خوانند و می شنوند و پیشوایانِ مذهبی نیز در معابد و مساجد از او سخن می گویند . ( کُتّاب = دبیرستان ، مکتب خانه ) [ خلاصه عام و خاص او را می شناسند . ]

نامِ او خوانند در قرآن ، صریح / قصّه اش گویند از ماضی ، فصیح

آنها نامِ گرامی حضرت نوح (ع) در قرآنِ کریم آشکارا می خوانند و سرگذشتِ او را با بیانی رسا و روشن بازگو می کنند .

راستگو ، دانیش تو ، از رویِ وصف / گر چه ماهیّت نشد از نوح ، کشف

تو او را راستگو می دانی اگر چه حقیقتِ نوح (ع) را نتواند کشف کند .

ور بگویی ، من چه دانم نوح را ؟ / همچو اویی داند او را ای فتا

و اگر بگویی : من چگونه حقیقتِ حضرتِ نوح (ع) بشناسم ؟ زیرا ای جوانمرد کسی می تواند او را بشناسد که در مقام و مرتبۀ خودِ او باشد .

مورِ لنگم ، من چه دانم فیل را ؟ / پَشّه یی کی دانَد اسرافیل را ؟

من از حیثِ علم و معرفت مانندِ مورچه ای لنگ و ناتوانم ، پشّۀ ناچیزی چگونه می تواند حضرت اسرافیل را بشناسد ؟ [ پشّه ، مثال آدمیان ناچیز و بی قدر است و اسرافیل در اینجا مثالِ کاملان و مقربّان . زیرا اسرافیل از مقرب ترین بندگان حضرت حق است . ]

این سخن هم راستست ، از روی آن / که به ماهیّت ندانیش ای فلان

ای فلان ، البته که این سخنِ تو نیز درست و صحیح است ، به دلیلِ آنکه تو ماهیّت و حقیقت او را نمی شناسی . [ مسلماََ اعتراف به ندانستن و اذعان به نشناختن ، خود نوعی معرفت داشتن است . ]

عجز از ادراکِ ماهیّت عمو / حالتِ عامه بُوَد ، مطلق مگو

ای عمو جان ، این حرف را نزن که ناتوانی از شناختِ حقایق ، یک امرِ عمومی است و شاملِ حالِ همۀ انسان ها می شود . [ زیرا انسان های کامل از این قاعده مستثنی هستند و آنها می توانند بسیاری از حقایق و اسرارِ جهانِ هستی را درک کنند . ]

ز آنکه ماهیّات و سِرِّ سِرِّ آن / پیشِ چشمِ کاملان باشد عِیان

زیرا که حقایق و اسرارِ پوشیدۀ آنها در نظر عارفانِ کامل ، آشکار و عیان است .

در وجود از سِرِّ حق و ذاتِ او / دُورتر ، از فهم و استبصار ، کُو ؟

در عالم وجود کجاست آن حقیقتی که از ذاتِ اقدس الهی درک نشدنی تر باشد ؟ [ یعنی ذاتِ الهی بیش از هر چیز از فهم و ادراکِ بشر دورتر و دست نیافتنی تر است . خوارزمی گوید : و هر آینه عقلِ جزوی در این حال ، استبعادِ این مقال کند و آنچه ادراک او بدان نرسیده است به انکار آن مبادرت نماید ( جواهرالاسرار ، دفتر سوم ، ص 648 ) ]

چونکه آن مخفی نماند از مَحرمان / ذات و وصفی چیست کآن مانَد نهان ؟

با اینکه حقیقتِ الهی از همۀ نامَحرمان پوشیده است امّا حقیقتِ او در نزدِ مَحرمان ، آشکار است . ذات و صفاتِ حق چیست که بخواهد بر محرمان نیز پوشیده ماند ؟

عقلِ بحثی گوید : این دور است و گَو / بی ز تأویلی ، مُحالی کم شنو

صاحبِ عقلِ نظری که شیفتۀ مناقشه و مجادله است حقیقتِ فوق را انکار می کند و می گوید : اینکه محرمان و عارفان کامل ، ذاتِ الهی را می شناسند . عقلاََ بعید و محال است و نباید حرفِ او را شنید . مگر آنکه حرفِ او را تأویل کرد . [ گَو = گودال ، مغاک ، کنایه از دوری و خارج بودن از دسترس ]

قطب گوید مر تو را : ای سُست حال / آنچه فوقِ حالِ توست آید مُحال ؟

قطبی که مخزن اسرار و معدنِ انوار الهی است به دارندۀ عقلِ نظری می گوید : ای سُست حال ، آیا هر چه را که از حیطۀ ادراکت خارج است محال می شمری ؟ ( قطب =شرح ابیات 818 و 820 دفتر دوم ) [ در حالی که به این مطلب واقف نیستی که حضرتِ حق ادراکِ همین اسرار را برای بندگانِ خاصِ خود ممکن می سازد . ]

واقعاتی که کُنونَت بر گشود / نه که اوّل هم مُحالت می نمود ؟

اسراری که اکنون بر تو مکشوف شده ، مگر نه اینست که به دوران پیشین بر تو محال جلوه می کرد ؟ [ بسیاری از حقایق و اسرار در دوران طفولیت ادراک شدنی نبود یعنی خیال می کردی که محال است به کشفِ این اسرار نایل شوی ولی دورانی سپری شد و تو به مرحلۀ پختگی رسیدی و آن اسرار را درک کردی . حال بدان که اینک تو به مثابۀ کودکی هستی که از فهمِ بسیاری از اسرار ناتوان است ( شرح ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر سوم ، ص 253 ) ]

چون رهانیدت ز دَه زندان ، کرم / تیه را بر خود مکن حبسِ ستم

اینک که فضل و کرم الهی ، تو را از دَه زندان رهانیده است . این بیابان خشک را از روی ستم زندان و اسارتگاه خود مساز . [ « ده زندان » اشاره است به پنج حسِ ظاهری و پنج حسِ باطنی / « بیابان » نیز اشاره است به عقلِ نظری که چمنزار معرفت و حقیقت در آن نروییده است ( شرح کبیر انقروی ، جزو سوم ، دفتر سوم ، ص 1398 )

منظور بیت : حق تعالی که تو را از اسارتگاه محسوسات رهانیده ، روا نیست که تو خود را در عرصۀ بی بَر و بارِ مجادلات لفظی و مناقشات ذهنی اسیر کنی . بلکه بایسته است که به بوستان شهود و مکاشفۀ روحی درآیی . چرا که معرفتِ حقیقی ، معرفتی است که از شهودِ قلبی ناشی می شود . ]

تیه = در لغت به معنی حیرت و سرگردانی است و از اینرو به دشت و هامونی که مردم در آن گم می شوند تیه گویند .

شرح و تفسیر بخش قبل                      شرح و تفسیر بخش بعد