فاش کردن کنیزک آن راز را با خلیفه از بیم زخمِ شمشیر | شرح و تفسیر

شرحِ آن گِردک که اندر راه بود / یک به یک با آن خلیفه وانمود

و حکایت حجلۀ زفافی که در میان راه بر پا شده بود یکی یکی برای خلیفه بازگو کرد . [ گِردَک = حجلۀ عروس و داماد ]

شیر کُشتن ، سویِ خیمه آمدن / و آن ذَکَر قایم چو شاخِ کرگدن

ماجرای کُشتن شیر و آمدن پهلوان به سوی خیمه در حالی که نرینه اش مانند شاخِ کرگدن قائم بود . [ همۀ این ماجراها را تعریف کرد . ]

باز این سستیِّ این ناموس کُوش / کو فرو مُرد از یکی خَشت خُشتِ موش

همچنین ضعفِ قوّۀ مردانگی خلیفه را که می کوشید خود را شخصی با حمیّت و قدرت نشان دهد در حالی که از خش خش موشی قوّۀ مردانگی اش فروکش کرد . [ ناموس کُوش = کسی که در ناموس داری سعی می ورزد . ]

رازها را می کند حق آشکار / چون بخواهد رُست ، تخمِ بَد مَکار

حضرت حق اسرار را فاش می کند . حال که هر بذری خواهد رویید پس هرگز بذرِ زشتی کِشت مکن . [ مولانا در اینجا به مناسبت فاش شدن راز کنیزک و پهلوان ، گریزی می زند به فاش شدن اسرار ضمیر توسط خداوند . در این بیت و ابیات بعدی با ربانی تمثیلی وقوع قیامت و ظهور اسرار درون خلایق بیان شده است . ]

آب و ابر و آتش و این آفتاب / رازها را می برآرد از تُراب

آب و ابر و آتش و آفتاب ، اسرار را از زیر خاک بیرون می آورند . یعنی باعث رویش گیاهان می شوند .

این بهارِ تو ز بَعدِ برگ ریز / هست بُرهانِ وجودِ رستخیز

این بهار تو که بعد از خزان و موسم برگ ریزان فرا می رسد دلیلی است بر وجود روز قیامت .

در بهار آن سِرها پیدا شود / هر چه خورده ست این زمین رسوا شود

در موسم بهار آن اسرار آشکار می شود و زمین هر چه را که خورده است . برملا می گردد و رسوا می شود . [ اشاره است به آیه 50 سورۀ روم « بنگر به نشانه های رحمتِ خداوندی که چه سان زمین را زنده کند از پسِ مرگِ آن . براستی که پروردگار زنده کنندۀ مُردگان است . و اوست بر هر چیز توانا » ]

بر دَمَد آن از دهان و از لبش / تا پدید آرد ضمیر و مذهبش

زمین هر چه را که خورده است از لب و دهانش بیرون می زند تا رازِ درون و آیین و روشش آشکار گردد . [ این بیت ادامه بیت قبل است و اطلاق دهان و لب و ضمیر و مذهب به درخت جنبۀ استعاری دارد . در واقع «انسان» به درخت تشبیه شده است . ]

منظور بیت : همانطور که درختان خوشیده در فصل بهار سرسبز می شوند و قُوا و استعدادهای نهفته درونی شان منکشف می گردد . سِرّ و ضمیر آدمیان نیز در روز رستاخیز بطور کامل ظهور می کند . یَومَ تُبلَی السّرائر ]

سِرِّ بیخِ هر درختی و خَورَش / جملگی پیدا شود آن بر سَرَش

رازِ ریشۀ هر درختی و هر آنچه که خورده است . تماماََ بر سرِ آن درخت ظاهر می گردد . ( [ خورَش = خورده اش ، خوراکش ) [ در ابیات بعدی بحث نتیجۀ عمل با زبان تمثیل بیان می شود . ]

هر غمی کز وی تو دل آزرده ای / از خُمارِ مَی بُوَد کآن خورده ای

هر اندوهی که اینک دلِ تو را آزار می دهد به خاطر خُماری شرابی است که قبلاََ نوشیده ای . [ در اینجا مراد از «مَی» عمل است و مراد از «خُمارِ مَی» نتیجۀ عمل است . مولانا از اینجا تا آخر این بخش پیرامون نتیجۀ عمل سخن می گوید و این از موضوعاتی است که می توان گفت در مثنوی بصورت «محور» طرح شده است . مولانا در دیوان شمس نیز می فرماید :

در لَحَد مؤنس شوندت آن صفاتِ با صَفات / در تو آویزند ایشان چون بَنین و چون بَنات

حُلّه ها پوشی بسی از پود و تارِ طاعتت / بسطِ جانت عرضه گردد از برون این جهات

هین خَمُش کُن تا توانی تخمِ نیکی کار تو / زآنکه پیدا شد بهشتِ عَدن ز افعالِ ثقات ]

لیک کی دانی که آن رنجِ خُمار / از کدامین مَی برآمد آشکار

لیکن کی می توانی بدانی که ناراحتی خُمار از کدام شراب پیدا شده است . [ در این بیت و ابیات بعدی بیان شده است که نتیجۀ عمل غالباََ به خودِ عمل شباهت ندارد . مثلاََشخصی کشیده ای به گوشِ بی گناهی می زند که به دو صورت مستقیم و غیر مستقیم نتیجۀ عمل به ضارب بازمی گردد . صورت مستقیم آن است که فرد دیگری به او کشیده ای بزند و صورت غیر مستقیم آن است که در جریان زندگانیش موانعی پدید آید که هیچ سنخیتی با آن کشیدۀ ناحق نداشته باشد . غالباََ نتایج اعمال به صورت غیر مستقیم به شخص باز می گردد . ]

این خُمار اِشکوفۀ آن دانه است / آن شناسد کآگه و فرزانه است

کسی می داند این خُماری معلول شکوفۀ فلان دانه است که شخصی آگاه و دانا باشد . [ خماری و سردرد شرابخوار ، معلول دانۀ درخت انگور یا درختی است که از میوۀ آن شراب می اندازند . شخص نادان نمی تواند فرآیند ناراحتی ها و گرفتاری های خود را تحلیل کند و علل و اسباب موجدۀ آنرا بشناسد ولی فرزانگان رازِ شُرور دنیا را می شناسند . ]

شاخ و اِشکوفه نمانَد دانه را / نطفه کی مانَد تنِ مردانه را ؟

برای مثال ، شاخه و شکوفۀ درخت هیچ شباهتی به دانۀ آن درخت ندارد . مثال دیگر ، نطفه کی به جسم آدمی شباهت دارد . [ پس لازم نیست که مکافات عمل ، عین عمل باشد . غالباََ از نوع دیگر است . ]

نیست مانندا هیولا با اثر / دانه کی ماننده آمد با شَجَر

در جایی که مادۀ اولیه هیچ شباهتی با پدیده های جهان ندارد . کی ممکن است که دانه با درخت شباهت داشته باشد . [ هیولا = مادۀ اولیه عالم که به احوال و اشکال مختلف درمی آید . بعضی آن را آب ، و بعضی آتش ، و برخی هوا ، و عده ای نیز خاک دانسته اند . ملاصدرا می گوید : هیولا (ماده اولیه جهان) عبارت است از استعداد تغییر و قبول صورت های مختلف با حفظ وحدت نوعیه و شخصیه .

مولانا می گوید : درخت از دانه پدید آمده است اما هیچ شباهتی میان دانه و درخت نیست . بنابراین «دانه» همان درخت است به نحوِ اجمال ، و درخت ، همان دانه است به نحو تفصیل . مانند طوماری که گشوده می شود و همۀ الفاظ و نقوش آن منکشف می گردد . ]

نطفه از نان است کی باشد چو نان ؟ / مردم از نطفه ست کی باشد چنان ؟

مثال دیگر ، نطفه از نان پدید آمده است ولی کی شبیه نان است ؟ آدمیان نیز از نطفه پدید آمده اند اما چه شباهتی به نطفه دارند ؟

جِنّی از نارست کی مانَد به نار / از بخارست ابر و نَبوَد چون بخار

مثال دیگر : جنّیان نیز از آتش پدید آمده اند اما چه شباهتی به آتش دارند ؟ ابر نیز از بخار پدید آمده است اما مانند بخار نیست . [ مصرع اول اشاره ای است به آیه 15 سورۀ رحمن « و بیافریدیم جنّیان را از زبانۀ آتش » ]

از دَمِ جبریل عیسی شد پدید / کی به صورت همچو او بُد یا نَدید ؟

مثال دیگر : حضرت عیسی (ع) از دَم و نفخۀ جبرئیل پدیدار شد . اما عیسی کی نظیر و مانند جبرئیل بود ؟ ( نَدید = همتا ، نظیر ) [ توضیح بیشتر مصراع اوّل در شرح بیت 3700 دفتر سوم آمده است . ]

آدم از خاکست کی مانَد به خاک ؟ / هیچ انگوری نمی مانَد به تاک

مثال دیگر : آدم نیز از خاک خلق شده اما کی شبیه خاک است ؟ چنانکه هیچ انگوری شبیه درخت انگور نیست .

کی بُوَد دزدی به شکلِ پایِ دار ؟ / کی بُوَد طاعت چو خُلدِ پایدار ؟

مثال دیگر ، دزدی چه شباهتی به پای دار رفتن دارد ؟ همینطور طاعت و عبادت چه شباهتی به بهشت جاودان دارد ؟ یعنی فعلِ سرقت و دزدی شباهتی به پای چوبۀ مجازات ندارد . چنانکه بهشت با عبادت شباهتی ندارد . ]

هیچ اصلی نیست مانندِ اثر / پس ندانی اصلِ رنج و دردِ سَر

خلاصه اینکه هیچ اصلی مانند فرعش نیست . از اینروست که نمی توانی ریشۀ رنج و سردرد را بشناسی . [ همانطور که در ابیات قبل گفتیم  غالباََ عمل با مکافات عمل مانند نیست . ]

لیک بی اصلی نباشد این جزا / بی گناهی کی برنجاند خدا ؟

اما این مجازات بدون ریشه و اصل نیست . مگر ممکن است که خدا کسی را بدون ارتکاب گناه آزرده کند ؟

آنچه اصل است و کِشندۀ آن شی است / گر نمی ماند به وی ، هم از وی است

اگر چه آن شی به اصل خود شباهتی ندارد . ولی آنچه اصلِ اصل است در واقع جاذب آن چیز است . یعنی اصل ، علّتِ موجدۀ فرعِ خود است .

پس بدان رنجت نتیجۀ زَلّتی ست / آفتِ این ضربتت از شهوتی ست

پس این نکته را بدان که رنجِ تو نتیجۀ لغزش توست و هر گزندی که بر تو عارض می شود به کیفر شهوتی است که قبلاََ رانده ای . [ زلّت = لغزش ]

گر ندانی آن گُنه را ز اعتبار / زود زاری کُن ، طلب کن اغتفار

اگر آن گناه را از راهِ عبرت نمی شناسی . یعنی اگر نمی دانی که این کیفر نتیجۀ آن گناهِ توست پس زود ناله و زاری کن و از خداوند آمرزش بخواه . [ اغتفار = آمرزش ]

سَجده کن ، صد بار می گو ، ای خدا / نیست این غم غیرِ در خورد و سزا

صد مرتبه سجده کن و بگو : خداوندا ، این غم و ناراجتی چیزی نیست بجز کیفر شایسته و لایق من .

ای تو سُبحان پاک از ظلم و ستم / کی دهی بی جُرم جان را درد و غم ؟

ای خداوند پاک و منزّه که از ظلم و ستم مبرّا هستی بدون ارتکاب گناه کی ممکن است که جانِ آدمی را کیفر دهی ؟

من مُعَیّن می ندانم جُرم را / لیک هم جُرمی بیاید گُرم را

من بطور واضح گناهم را نمی دانم . اما هر گناهی مستلزم اندوهی است . [ گُرم = غم و اندوه ]

چون بپوشیدی سبب را ز اعتبار / دایماََ آن جُرم را پوشیده دار

خداوندا چون سبب را به خاطر عبرت آموزی بنده می پوشانی . گناه بنده را نیز همیشه بپوشان .

که جزا اظهارِ جُرمِ من بُوَد / کز سیاست دزدی ام ظاهر شود

زیرا کیفر من عبارت است از افشای گناهِ من . و قهراََ کیفری که به من داده می شود سرقت ( = جُرم ) مرا آشکار می سازد . [ پس خداوندا کیفرم مده تا گناهم اشکار نشود . ]

شرح و تفسیر بخش قبل                      شرح و تفسیر بخش بعد