غزل شماره 171 دیوان غزلیات سعدی شیرازی / شرح و تفسیر

به پای سرو درافتاده اند لاله و گُل / مگر شمایلِ قدّ نگار من دارد

لاله و گل سر بر قدم سرو نهاده اند ، حتماََ سرو بوستانی ویژگی های یار مرا دارد که لاله و گل در برابرش به خاک افتاده اند . [ مگر = همانا ، به راستی / شمایل = جمع شِمال و شمیله ، در لغت به معنی خوی ها و خصلت هاست ، ولی امروزه به معنی چهره و صورت به کار می رود / نگار = معشوق ، یار زیباروی ، از آن جهت که معشوق خود را آرایش می کند و زینت می دهد ، به او نگار گفته اند ]

لاله = شقایق ، گیاهی است از تیراۀ سوسنی ها که دارای پیاز می باشد و برگ هایش دراز است و ساقۀ گُل دهنده از وسط برگ ها خارج می شود . گل لاله از سه گلبرگ و سه کاسبرگ رنگین به شکل گلبرگ ها تشکیل شده و در حود 50 گونه از این گیاه شناخته شده است . به مناسبت داغ سیاهی که در میان نوعی لاله دیده می شود ، آن را لالۀ داغ دار ، لالۀ دل سوخته و لالۀ دلسوز خوانند و همین گیاه است که لالۀ خودروی هم خوانده می شود (گل و گیاه در ادبیات منظوم فارسی) .

نشان راه سلامت ز من مپرس ، که عشق / زمام خاطر بی اختیار من دارد

من از سلامت بی خبرم ، نشان راه آن را از من مپرس . زیرا زمام خاطرم به دست عشق سپرده شده و از خویش اختیاری ندارم . [ زمام = مهار و اختیار / خاطر = فکر و اندیشه ، دل ]

گُلا و تازه بهارا ، تویی که عارض تو / طراوت گُل و بوی بهار من دارد

ای گل و ای شکوفۀ تازه رُسته ، شما آنانی هستید که چهره تان طاراوت و بوی خود را از یار من به وام گرفته است . [ بهار = فصل بهار ، شکوفه های تازه و نورُسته گل درخت نارنج و نوعی گل گاوچشم و اقحوان اصغر است ، بستان افروز که آن را تاج خروس گویند که گلی است سرخ رنگ و به عنوان گل زینتی نیز در باغ ها کاشته می شود ( گل و گیاه در ادبیات منظوم فارسی ) / عارض = چهره ، دو طرف گونه و صورت ]

دگر سَر من و بالین عافیت ، هیهات / بدین هوس که سَر خاکسار من دارد

با این عشقی که در سر خوار و بیچاره ام افتاده است ، بعید است که بعد این سر من با بالین عافیت قرین باشد . [ عافیت = سلامت ، نجات و رستگاری که نتیجۀ دوری از خلق و دنیای مادّی است / هیهات = چه دور است ، فارسیان در مقامِ تحسّر و تأسف بکار می برند ، افسوس / خاکسار = کنایه از خوار و ذلیل و بیچاره ]

به هرزه در سَر او روزگار کردم و ، او / فراغت از من و از روزگار من دارد

بیهوده روزگار خود را در راهِ او تباه ساختم ، چرا که او به من و به عمر تباه شده ام توجّهی ندارد . [ هرزه = بیهوده / روزگار به سر کردن = کنایه از عمر را سپری کردن / فراغت از کسی داشتن = کنایه از بی نیاز به کسی بودن ، به کسی بی اعتنایی کردن ]

مگر به درد دلی بازمانده ام ، یا رب / کدام دامن همّت غبار من دارد ؟

خدایا ، حاصلم از عشق درد دلی است که برایم مانده است ، غبار من به کدام دامن همّتی می نشیند و چه کسی غم مرا خواهد خورد ؟ [ مگر = همانا ، به درستی / یا رب = شبه جمله است که بهممعنی شگفتی نیز به کار می رود ، خدایا / همّت = در لغت به معنی بلند نظری و در نزد صوفیان ، قصد و کوشش دل است به جمیع قوای روحانی به جانب حق برای حصول کمال خود و یا دیگری ]

به زیر بار تو سعدی چو خر به گِل درماند / دلت نسوخت که بیچاره بار من دارد

سعدی در زیر بار تو چونان خری به گِل فرو شده است ، امّا تو دلت به حال وی نسوخت که بگویی بیچاره به خاطر بار سنگین من به گِل مانده است . [ چو خر در گِل درماندن = کنایه از عاجز و درمانده شدن ]

شرح و تفسیر غزل 170                       شرح و تفسیر غزل 172