علم و مال و جاه برای بدگوهران فضیحت است | شرح و تفسیر

تیغ دادن در کفِ زنگیِ مست / بِه که آید علم ، ناکس را به دست

شمشیر تیز به دست سیاهِ مست دادن بهتر از علم آموختن به نااهل است . [

علم و مال و منصب و جاه و قِران / فتنه آمد ، در کفِ بَدگوهران

علم و ثروت و مقام و جاه و بخت اگر نصیبِ نااهلان شود به فتنه و آشوب مبدّل گردد . [ قِران = در اصطلاحِ نجومی به اجتماعِ زُحَل و مشتری گفته می شود ( مفاتیح العلوم ، ص 219 ) و به کسی که ولادتش در این وقت باشد صاحبقران گویند . صاحبقران یعنی پادشاه پیروز و مظفر که لقب امیر تیمور بوده است . امّا منظور از قِران در این بیت بخت و اقبال است . ]

پس غزا زین فرض شد بر مؤمنان / تا ستانند از کفِ مجنون سِنان

جهاد از آنرو بر مؤمنان واجب شد که نیزه را از دستِ دیوانه بگیرند . [ سِنان = نوکِ نیزه ]

جانِ او مجنون ، تنش شمشیرِ او / واسِتان شمشیر را ز آن زشت خُو

مولانا در اینجا منظور خود را از تیغ و سِنان بیان می دارد و می گوید : روح او دیوانه (نادان) است و جسمِ او به منزلۀ شمشیرِ اوست . پس باید شمشیر را از آن بَدخُلق بگیری .

آنچه منصب می کند با جاهلان / از فضیحت ، کی کند صد ارسلان ؟

آن رسوایی و فضاحتی که منصب و مقامِ دنیوی برای افرادِ نادان ایجاد می کند . چگونه ممکن است که صد شیرِ بیشه آن رسوایی و زیان را ببار آورد ؟ [ ارسلان = شیر ، اسم ترکی است ]

عیبِ او مخفی ست ، چون آلت بیافت / مارَش از سوراخ بر صحرا شتافت

عیب و نقصِ نادان پیش از آنکه به ریاست و مسندی برسد . پنهان است امّا همینکه وسیله ای برای خود پیدا کند . ضرر و زیانِ او آشکار می شود . [ « مار از سوراخ به صحرا شتافتن » کنایه از ظاهر شدن شرّ و فسادِ نادانانی است که ناگهان به مسندی می رسند . ]

جمله صحرا مار و کژدُم پُر شود / چونکه جاهل ، شاهِ حُکم مُر شود

وقتی که آدمِ نادان فرمانروای مطلق شود . سراسرِ صحرا پُر از مار و عقرب می شود . یعنی اعوان و انصارِ او از این فرصت استفاده می کنند و به جانِ خلق الله می افتند و دمارشان را بر می آورند و ظلم همه جا را فرا می گیرد . [ حُکم مُر = حکم تلخ ، کنایه از حاکمیّتِ قاطع ]

مال و منصب ناکسی کآرَد به دست / طالبِ رسواییِ خویش او شده ست

هر ادمِ نابکاری که مال و مقامی بدست می اورد . با اینکار خواهانِ رسوایی خود شده است . زیرا کارِ او از دو حال خارج نیست .

یا کند بُخل و عطاها کم دهد / یا سخا آرَد به نامَوضِع نهد

یا تنگ چشمی و خسّت نشان می دهد و به میتمندان چیزی نمی دهد و یا بذل و بخشش های نابجا می کند . [ در جایی که باید عطا کند ، بُخل نشان می دهد و در جایی که باید امساک کند بی حساب می بخشد . و در هر کاری حرکت ناصواب می کند . ]

شاه را در خانۀ بَیدَق نهد / این چنین باشد عطا کاحمَق دهد

بخشش و عطای ان ناکسِ به مسند رسیده در مَثَل همچون کسی است که در بازی شطرنج ، شاه را در خانۀ پیاده قرار می دهد . یعنی نابجا عمل می کند .

حکم چون در دستِ گمراهی فتاد / جاه پندارید ، در چاهی فتاد

وقتی که حکومت به دستِ یک گمراه بیفتد . او گمان می کند که به جاه رسیده است . در حالی که به چاه فرو افتاده است .

ره نمی داند ، قلاووزی کند / جانِ زشت او جهان سوزی کند

آن نادان با اینکه راه را نمی شناسد ، راهنمایی دیگران را به عهده می گیرد . و در نتیجه روحِ پلیدِ او جهانی را به آتش می کشد . [ «قدرت معنوی» چون به دستِ نالایقان افتد . زیانبارتر و کُشنده تر سوء استفاده از قدرتِ دنیوی است ( شرح مثنوی معنوی مولوی ، دفتر چهارم ، ص 1513 ) ]

طفلِ راهِ فقر ، چون پیری گرفت / پیروان را غولِ اِدباری گرفت

اگر آن کسی که در طریقت به منزلۀ طفلِ خُردسال است بخواهد مانندِ پیرانِ طریقت به ارشاد و هدایت سالکان بپردازد . پیروانِ او مقهورِ غولِ فلاکت و بدبختی می شوند .

که بیآ که ماه بنمایم تو را / ماه را هرگز ندید آن بی صفا

آن نادانِ مدعی ارشاد می گوید : ای سالک بیا تا ماهِ حقیقت را به تو نشان دهم . در حالی که آن سیاه باطن هرگز آن ماه را ندیده است .

چون نمایی ؟ چون ندیدستی به عُمر / عکسِ مَه در آب هم ، ای خام غُمر

ای نادانِ کودن ، تو که در تمامِ طولِ عُمرت حتّی تصویر ماهِ حقیقت را در آبِ مظاهر طبیعی ندیده ای . چگونه می خواهی حقیقتِ عُریان را به سالکان و طالبان نشان دهی ؟ [ غُمر = گول ، احمق ، جمعِ آن اَغمار ]

احمقان ، سَروَر شدستند و ز بیم / عاقلان سرها کشیده در گلیم

احمق ها سرور و سالار شده اند و خردمندان از ترس ، سرِ خود را زیرِ پتو فرو برده اند .

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد