شرح و تفسیر غزل شماره 155 دیوان سعدی شیرازی

گفتیم که عقل از همه کاری به درآید / بیچاره فروماند چو عشقش به سر افتاد

می پنداشتم که عقل از عهدۀ هر کاری برمی آید امّا بیچاره وقتی عاشق شد ، به کار عشق فروماند . [ بیچاره = درمانده و ناتوان / به سر افتادن = دریافتن و متوجّه شدن / از کاری به درآمدن = کنایه از عهده کاری بیرون آمدن و آن را به نیکی انجام دادن ]

شمشیر کشیده ست نظر بر سَر مردم / چون پای بدارم که ز دستم سپر افتاد ؟

نگاه بر سر مردم شمشیر کشیده است . من که شمشیر از دستم افتاده است ، چگونه می توانم مقاومت نمایم . [ نظر = نگاه / پای داشتن = کنایه از پایداری و بردباری کردن ، تاب مقاومت داشت / سپر از دست افتادن = کنایه از تسلیم و عاجز شدن ]

در سوخته پنهان نتَوان داشتن آتش / ما هیچ نگفتیم و ، حکایت به درافتاد

همانطور که آتش در چیز سوخته و مشتعل پنهان نمی ماند ، حکایت سوزش درون ما نیز گرچه سخن نمی گوییم ، آشکار شده است . [ سوخته = آتشگیره و آن جامۀ سوخته که بر آن از سنگ و چخماق آتش گیرند ، آنچه بدان آتش افروزند (لغت نامه) / به درافتادن = کنایه از آشکار شدن ]

با هر که خبر گفتم از اوصاف جمیلش / مشتاق چنان شد که چو من بی خبر افتاد

خبر وصف جمال او را با هر کس در میان نهادم ، آنچنان شیفته و مشتاق وی گردید که مثل من بی خبر و حیران ماند . [ اوصاف جمیل = نیکویی ها و خصلت های زیبا / مشتاق = شیفته و عاشق / بی خبر = حیران و سرگشته ]

هان ، تا لب شیرین نسِتانَد دلت از دست / کآن کز غم او کوه گرفت ، از کمر افتاد

آگاه باش که لب شیرین ، دل از کفتن نرباید و به عشق مبتلایت نکند . زیرا کسی که از دست غم عشق شیرین لبان به کوه پناه می بُرد ، ناچار خود را از کمرگاه آن به زیر پرتاب می کند . [ هان = صوت ، کلمه ای است برای تنبیه و آگاهیدن / کوه گرفتن = سر به کوه گذاشتن و به کوه رفتن / دل از دست ستاندن = کنایه از شیفته و عاشق کردن / از کمر افتادن = کنایه از بی صبر و طاقت گشتن ]

صاحب نظران این نفَس گرمِ چو آتش / دانند که در خرمن من بیشتر افتاد

صاحب دلان می دانند که نفَس گرم عشق که چونان آتشی است ، خرمن مرا بیش از دیگران به آتش کشیده است . [ صاحب نظران = روشن دلان و آگاهان ، کسانی که به چشم دل در کارها نگرند / نفس گرم = کنایه از دَمِ گیرا ، نفس اثربخش ، آه سوزان / آتش در خرمن افتادن = کنایه از هستی و وجود به باد دادن و نابود شدن ]

نیکم نظر افتاد بر آن مَنظرِ مطبوع / کاوَّل نظرم هر چه وجود از نظر افتاد

بر آن چهرۀ زیبا به دقّت نگریستم . در همان نگاه اوّل هر چیز که در هستی وجود داشت ، در نظرم بی قدر گردید . [ نظر = نگاه / منظر = چهره و صورت / مطبوع = خوش آیند و زیبا / وجود = موجود ]

سعدی نه حریف غم او بود ، ولیکن / با رستم دستان بزند هر که درافتاد

سعدی از عهدۀ غم عشق او برنمی آمد ، امّا هر کس که با کاری بزرگ چون غم عشق درگیر شود ، حتّی می تواند به رستم دستان هم بجنگد . [ حریف = رقیب و همآورد / رُستم دستان = رستم پسر زال و دستان لقبی برای پدر رستم بود / زدن = پیکار کردن / درافتادن = کنایه از ستیز کردن ]

شرح و تفسیر غزل 154                     شرح و تفسیر غزل 156