شرح و تفسیر غزل شماره 118 دیوان سعدی شیرازی

هر که را صورت نبندد سر عشق / صورتی دارد ولی جانیش نیست

هر کس تصوّری از عشق در ذهن نداشته باشد ، جسمی است بی جان . یعنی هر که عاشق نیست مُرده است . [ سرّ عشق = راز و حقیقت عشق / صورت بستن = کنایه از به نظر آمدن و تصوّر کردن ]

گر دلی داری به دلبندی بده / ضایع آن کشور که سلطانیش نیست

اگر قلبی برای عشق ورزیدن داری ، آن را به یاری دلبند تقدیم کن . چرا که آدمی اگر معشوقی نداشته باشد ، مثل سرزمینی است که سلطانی بر آن فرمان نمی راند و به همین دلیل آشفته و پر آشوب است . [ دلبند = کنایه از معشوق و اسیر کنندۀ دل ]

کامران آن دل که محبوبیش هست / نیکبخت آن سر که سامانیش نیست

چه کامروا و سعادتمند است آن دلی که دلداری دارد و چه خوشبخت است سری که در اثر عشق نابه سامان گشته است ، یعنی شوریدگی عاشق عین سعادت اوست . [ کامران = کامیاب و سعادتمند / سامان = ترتیب و نظام ، مال و ثروت ]

چشم نابینا زمین و آسمان / زآن نمی بیند که انسانیش نیست

علّت اینکه چشم نابینا نمی تواند زمین و آسمان را ببیند ، این است که مردمک ندارد . یعنی دلی که دلدار ندارد ، مثل چشم بی مردمک توان دیدن ندارد . [ انسان = مردمک چشم (لغت نامه) ]

عارفان درویش صاحب درد را / پادشاه خوانند گر نانیش نیست

عارفان سالکان اهل درد و نیازمندان به عشق را پادشاه می دانند ، گر چه اینان نانی به سفره نداشته باشند . [ درد = احساس نیاز و تمنّای شدید برای رسیدن به معشوق ، دردِ طلب عشق ]

درویش = در لغت به معنی خواهنده از درها و گداست . فقیرانی که گدایی کنند و با آواز خوش شعر خوانند و تبرزین بر دوش و پوست حیوانی چون گوسفند و شیر و امثال آن بر پشت دارند و موی سر دراز و آویخته و موی ریش و سبلت ناپیوسته و ژولیده دارند (یادداشت مرحوم دهخدا) . و در اصطلاح کسی را گویند که ترک دنیا و عوارض آن کرده باشد و در قبال ناملایماتی که نتیجۀ این ترک است ، صبر و تأمل و شکیبایی و خرسندی یافته است تا از ثمرات آن بهره مند شود . افلاکی از قول شمس تبریزی آورده است : « چهار چیز عزی ز است : توانگر بردبار ، درویش خرسند ، گناهکار ترسکار و عالِم پرهیزکار . هر که توانگری جوید ، درویشی نماید و هر که در درویشی صبر کند ، به توانگری رسد » ( مناقب العارفین ، 655 ، به نقل از شرح اصطلاحات تصوّف ) .

ماجرای عقل پرسیدم ز عشق / گفت معزولست و فرمانیش نیست

داستان و سرگذشت عقل را از عشق پرسیدم . در جواب گفت : عقل در برابر عشق کاره ای نیست و حکم و فرمانی نمی تواند صادر کند . [ ماجرا = سرگذشت ، قصه و واقعه ، سرگذشت و اتفاق و آنچه گذشته باشد / فرمان = حکم و دستور ]

درد عشق از تندرستی خوشترست / گر چه بیش از صبر درمانیش نیست

اگر کسی درد عشق به  جان داشته باشد ، حالت او از حالت انسان تندرست و سالم بهتر است ، گر چه برای این درد جز شکیبایی درمانی وجود ندارد . [ بیش = به جز (لغت نامه) / صبر = شکیبایی ، داروی تلخ زرد رنگی که از ریشۀ گیاهی به همین نام (صبر) گرفته می شود ]

هر که را با ماه رویی سرخوشست / دولتی دارد که پایانیش نیست

هر کس که به زیبارویی سرخوش و شادمان است ، گویی به عشق و دوستی پایان ناپذیر دست یافته است . [ دولت = سعادت و اقبال ]

خانه زندان است و تنهایی ضلال / هر که چون سعدی گلستانیش نیست

هر کس که مثل سعدی گلستانی یا معشوقی زیبا نداشته باشد ، خانه برای او مثل زندان و تنها ماندن او عین گمراهی است . [ ضلال = گمراهی ، هلاکت و تباهی ]

شرح و تفسیر غزل 117                     شرح و تفسیر غزل 119