رفتن بیمار نزدِ طبیب و تشخیص نوعی بیماری روانی | شرح و تفسیر

که ز نبض آگه شوی بر حالِ دل / که رگِ دست است با دل متّصل

تا از حرکت نبضم بر چگونگی حالِ من واقف شوی . زیرا رگِ دست به قلب اتّصال دارد .

چونکه دل غیب است خواهی زو مثال / زو بجو که با دل استش اتّصال

از آنرو که قلب ، مستور است باید حالِ دل را از چیزی سراغ بگیری که به او متّصل است .

باد ، پنهان است از چشم ، ای امین / در غُبار و جُنبشِ برگش ببین

برای مثال ، ای درستکار هر چند باد پنهان است و به چشم دیده نشود . ولی می توانی وجود باد را در گرد و غُبار و حرکت برگ درختان مشاهده کنی .

کز یمین است او وَزان یا از شِمال / جُنبشِ برگت بگوید وصفِ حال

حرکت برگِ درختان حالِ باد را وصف می کند و به تو نشان می دهد که باد از سمت راست می وزد یا از سمت چپ .

مستیِ دل را نمی دانی که کو / وصفِ او از نرگسِ مخمور جو

اگر تو نمی دانی که مستیِ دل در کجاست . چگونگی حالِ آن را از چشمان خُمار شخص سراغ بگیر . [ هر گاه خواستی احوالِ درونی کسی را دریابی به چشمانش دقّت کن که چشم آینۀ دل است و احوالِ درونی شخص در چشم او منعکس می شود . عشق الهی هر چند مستور است . ولی از احوال و اطوار عاشقان بِالله معلوم گردد . ]

چون ز ذاتِ حق بعیدی ، وصفِ ذات / باز دانی از رسول و معجزات

از آنرو که تو از ذاتِ الهی بدوری . وصفِ ذاتِ او را از طریق انبیا و معجزات آنان درمی یابی . مولانا در بیت 673 دفتر اوّل می فرماید :

چون خدا اندر نیاید در عیان / نایبِ حق اند این پیغمبران

معجزاتی و کراماتی خفی / بر زند بر دل ز پیرانِ صفی

از مشایخ باصفا معجزه ها و کرامت هایِ پنهانی بر دلِ طالبِ حقیقت می خورد و او را منقلب می کند . ( خفی = پنهان / صفی = برگزیده ، ممتاز ، باصفا ) [ مراد از «معجزه» در اینجا معجزه پیامبران مرسل نیست بلکه مطلق خوارق عادات است . و مراد از «معجزه و کرامت» همّتِ باطنی پیر صفی است که نهانی بر دل مُرید اثر می نهد و او را در امر سلوک چالاک می کند . ]

که درونشان صد قیامت نقد هست / کمترین آنکه شود همسایه مست

زیرا در دلِ مشایخِ باصفا قیامت های بسیاری بالفعل وجود دارد . بطوریکه از کمترین آن قیامت های نقد و بالفعل ، همسایه مست شود . یعنی هر که با آنان حشر و نشر کند از عشق الهی مست و واله گردد . [ مراد از «قیامت» در اینجا رسیدن به عالی ترین مرتبۀ بقاست که بدان بقاء بِالله گویند .

منظور بیت : از اثرات روح کمال یافتۀ اولیاء ، طالبانِ حقیقت سرمست و مبتهج گردند .

پس جَلیسُ الله گشت آن نیکبخت / کو به پهلویِ سعیدی بُرد رَخت

پس آن کسی که با اولیای نیکبخت حشر و نشر کند . در واقع با حضرت حق همنشین شده است . ( رَخت بردن = منتقل شدن ، سفر کردن ) [ اشاره است بدین سخن : « هر که خواهد نشیند با خداوند . باید نشیند با صوفیان» ]

معجزه کآن بر جَمادی زد اثر / یا عصا ، یا بَحر ، یا شَقُّ القَمَر

معجزه ای که روی جمادات اثر می نهد یا عصاست یا دریا و یا شکافتن ماه .

گر اثر بر جان زند بی واسطه / متّصل گردد به پنهان رابطه

اگر آن معجزه بدون واسطه بر جان آدمی اثر نهد . آدمی را بطور نهانی به حضرت حق متّصل می کند .

منظور دو بیت فوق : معجزاتی که از انبیای عظام صادر می شد . ابتدا به جماداتی نظیر عصا یا دریا و یا ماه اصابت می کرد و مردم با دیدن آن فعل و انفعالی که در جمادات ایجاد می شد متحول و متأثر می شدند . و آن دسته که مغرض و بدخواه نبودند به حقانیّت دعوت انبیاء ایمان می آوردند . امّا وقتی که تصرف ولایی رسولان الهی بی واسطۀ جمادات به قلب آدمی تعلق گیرد تأثیر آن بیشتر و ناب تر و عمیق تر می شود . زیرا اوّلی با واسطۀ جماد بود و دومی بی واسطۀ جماد .

بر جمادات آن اثرها عاریَه است / آن پیِ روحِ خوشِ مُتواریه است

تأثیرات معجزه روی جمادات ، عاریتی است یعنی زودگذر است . و جویای روحِ نیک و مخفی بی غرضان است . ( متواریه = پنهان شونده ) [ معجزه پس از آنکه اثر خود را روی جماد نهاد مثلاََ عصا به اژدها تبدیل شد . شخص نیک دل و بی غرض با مشاهدۀ این پدیده شگفت زا به حقانیّت رسول الهی واقف می شود . لیکن اثر آن معجزه بر جماد نمی پاید و سریعاََ زوال می یابد در حالی که اثر آن معجزه روی به صورت ایمان و ایقان روی خلایق تا نفخ صور می رود . ]

تا از آن جامد اثر گیرد ضمیر / حَبَّذا نان بی هیولایِ خمیر

تا دلِ آدمیان از آن جماد تأثیر پذیرد . زهی بر آن نان که خمیر نداشته باشد . [ حبّذا = خوشا ، زهی ]

حَبَّذا خوانِ مسیحی بی کمی / حَبَّذا بی باغ ، میوۀ مریمی

خوشا به سفرۀ بی کاستیِ مسیحایی . خوشا به میوۀ مریمانه که باغی ندارد . [ میوۀ مریمی = مراد رزق معنوی است و نیز اشاره است به قسمتی از آیه 36 سورۀ آل عمران « … هر گاه زکریّا به محراب عبادت مریم درمی آمد به نزدش طعامی می دید . بدو می گفت این طعام از کجا به تو رسیده است ؟ مریم جواب می داد : از نزد خدا … » ]

منظور بیت : آنان که بی واسطه و تمهیدات مادی ایمان می آورند . ایمانشان ، ناب تر و محکم تر است .

بر زند از جانِ کامل معجزات / بر ضمیرِ جانِ طالب چون حیات

از روح انسان کامل معجزاتی به ظهور می رسد و بر حاقِّ روح طالبان حقیقت می خورد و به آنان حیات می بخشد . [ مراد از «معجزات» در اینجا تصرف روحی و جذبۀ معنویِ هر ولیِّ مرشدی است که بر اثر آن طالبِ حقیقت به حیاتِ معنوی می رسد . ]

معجزه بحر است و ناقص مرغِ خاک / مرغِ آبی در وی ایمن از هلاک

معجزه در مَثَل همچون دریاست و انسان ناقص مانند مرغ خاکی . یعنی جذباتِ روحی و تصرفات معنوی انسان کامل را آدمیان سطحی نگر برنمی تابند چنانکه مرغ زمینی نمی تواند در دریا شنا کند . لیکن مرغ آبی ، یعنی عارفان بِالله در دریای معجزات و کرامات انسان کامل از هلاک شدن در امان اند .

عَجزبَخشِ جانِ هر نامحرمی / لیک قدرت بخشِ جانِ همدمی

معجزه جانِ هر آدم ناآشنا به اسرار الهی را از پا درمی آورد ولی به جانِ هر آدم آشنا به اسرار الهی  قدرت می بخشد .

چون نیابی این سعادت در ضمیر / پس ز ظاهر هر دَم استدلال گیر

اگر چنین سعادتی در درون خویش احساس نمی کنی . هر لحظه از آثارِ ظاهری بر وجودِ مؤثرِ نهانی استدلال کن .

که اثرها بر مَشاعر ظاهر است / وین اثرها از مُؤَثّر مُخبِر است

زیرا آثار خارجی برای حواسِ ظاهری انسان قابل احساس است . و همۀ آثارِ خارجی از مؤثر باطنی خبر می دهد . ( مَشاعر = حواسِ پنجگانه / مُخبِر = خبر دهنده ) [ مولانا در ابیات پیشین به نحوه شناخت اشاره می کند و می گوید : یکی شناختِ بی واسطه آثار و پدیده های خارجی که خاص صاحبدلان است . و دیگر شناخت از طریق وسائط و آثار خارجی . و عامۀ مردم از طریق آثار و علایم خارجی از قبیل رویت معجزه و کرامت انبیاء و اولیاء و اعمال و رفتار و اخلاق حسنۀ آنان به حقیقت متعالی روح ایشان پی می برند . ]

هست پنهان معنیِ هر دارویی / همچو سِحر و صنعتِ هر جادویی

برای مثال ، خاصیّت هر دارویی پنهان است . یعنی مثلاََ از دیدن رنگِ قرص نمی توان گفت آن قرص چه خاصیّتی دارد . پس وقتی به خاصیّت آن وقوف می یابی که تأثیر آن را رویت کرده باشی . مانند جادو و شگردِ جادوگری . [ جادوگر تا وقتی جادو بکار نبسته باشد . نمی توانی فن جادوگری را در او ببینی . پس وقتی دست بکار سحر و ساحری شد آنگاه این فن را در او شناسایی می کنی . ]

چون نظر در فعل و آثارش کنی / گر چه پنهان است اظهارش کنی

هر گاه به اعمال و آثار خارجی اینان بنگری . اگر چه پنهان باشد می توانی خاصیت آن را آشکار سازی .

قوّتی کآن اندرونش مُضمَر است / چون به فعل آید عیان و مُظهَر است

نیرویی که در درون آن پنهان است چون به عمل درآید ظاهر گردد . [ مُضمَر = پوشیده ، پنهان شده ]

چون به آثار این همه پیدا شدت / چون نشد پیدا ز تأثیر ، ایزدت ؟

وقتی که این حقایقِ مکنون توسّطِ آثارشان بر تو آشکار شده است . چگونه خداوند بوسیلۀ آثارش بر تو ظاهر نشده است ؟

نه سبب ها و اثرها مغز و پوست ؟ / چون بجویی ، جملگی آثارِ اوست

مگر نه اینست که با تحقیق دراسباب و آثار جهان که به منزلۀ مغز و پوست اند در خواهی یافت که همۀ آنها بر وجود حضرت حق دلالت دارند ؟

دوست گیری چیزها را از اثر / پس چرا ز آثار بخشی بی خبر ؟

تو که هر چیز را به خاطر آثار و خاصیّتش دوست داری پس چرا از خداوندی که آثار را پدید آورده است بی خبری ؟ یعنی به فرع چسبیده ای و اصل را فراموش کرده ای . پس ، از اثر به مؤثر منتقل شو .

از خیالی دوست گیری خلق را / چون نگیری شاهِ غرب و شرق

تو که بر مبنای خیالاتی چند با مردم طرح دوستی می ریزی . پس چرا شاهِ خاور و باختر را دوست نمی گیری ؟ [ تو که به خاطر آثار و خواصِ مردمان با آنان رابطه حسنۀ داری . چرا با خداوند که حاکمِ کُلِّ عالَم هستی است و همۀ آثا و خواص از او به ظهور رسیده ارتباط برقرار نمی کنی ؟ ]

این سُخن پایان ندارد ای قُباد / حرصِ ما را اندر این پایان مباد

ای بزرگمرد ، اینگونه سخنان نغز و دقایق پُر مغز پایان پذیر نیست . خدا کند حرصِ ما بدینگونه سخنان پایانی نداشته باشد . [ جرص بر علم و کمال ، حرصی محمود است . چنانکه حرص بر مال و جاه حرصی مذموم بشمار رود . ]

شرج و تفسیر بخش بعد