جمع میان نفی و اثبات یک چیز از روی نسبت | شرح و تفسیر

ما رَمَیتَ اِذ رَمَیت ، از نسبت است / نفی و اثبات ست و ، هر دو مُثبت است

برای مثال ، آیه شریفه ما رَمَیتَ اِذ رَمَیت جنبۀ نسبی دارد چرا که نفی و اثبات ، هر دو در یک موضوع جمع شده است . [ این دو نسبت چون جهات مختلف دارد از نظرِ عقلی امری مقبول و صحیح است . یعنی به اعتباری چون حضرت رسول (ص) در جنگ بدر یک مشت سنگریزه به سوی مشرکان افکند و موجب شکست آنان شد می گوییم این شکست بر اثر پرتاب آن یک مشت سنگریزه بود و این مطلب در جای خود امری مسلّم و قطعی است و در تواریخ معتبر نقل شده است . امّا به یک اعتبار این کار از آن حضرت نبود چرا که این قدرت الهی بود که که موجب آن فعلِ پیامبر شد و مشرکان را دچار شکست کرد . توضیح آیه ذکر شده در مصراع اوّل در شرح بیت 1306 دفتر دوم آمده است . ]

آن تو افگندی ، چو بر دستِ تو بود / تو نه افگندی ، که قوّت حق نمود

حق تعالی می گوید : ای محمد ، به یک اعتبار آن سنگریزه ها را تو انداختی زیرا آن سنگریزه ها در مشتِ تو بود . امّا به اعتبار دیگر تو نینداختی زیرا نیروی پرتاب سنگریزه ها را حق تعالی به تو عطا فرموده بود .

زورِ آدمزاد را حدّی بُوَد / مُشتِ خاک اِشکستِ لشکر کی شود ؟

قدرت انسان هم حدّی دارد که معلوم است . و اِلّا مشتی سنگریزه چگونه ممکن است که لشکری را شکست دهد .

مُشت ، مُشتِ توست و افگندن ز ماست / زین دو نسبت ، نفی و اثباتش رواست

ای محمد ، دست ، دستِ تو بود امّا پرتاب کردن آن سنگریزه ها باطناََ از ما بود . با ملاحظۀ این نسبت ، نفی و اثبات در یک موضوع جمع می شود . یعنی با ملاحظۀ اینکه سنگریزه ها در دستِ تو بود می توانیم بگوییم که تو آن کار را کردی امّا چون قدرتِ تو موکول به قدرتِ الهی است ، می توانیم بگوییم که تو فاعلِ آن نبودی بلکه خدا فاعلِ آن بوده است .

یَعرِفُونَ الاَنبیا اَضدادُهُم / مِثلَ ما لایَشتَبِه اَولادُهُم

حالا که این نکته را دانستی که نفی و اثبات به اعتباری در موضوعی واحد جمع می شود به مثالی دیگر توجه کن : کافران که ضدِ پیامبران بودند آنها را آنگونه می شناسند که فرزندان خود را . [ اشاره به آیه 145 سورۀ بقره « آنان که بدادیمشان کتاب آسمانی ، او را ( محمد ) می شناسند چنانکه فرزندانشان را و گروهی از ایشان با آنکه حق را می دانند آن را می پوشانند » ]

همچو فرزندانِ خود دانندشان / منکران با صد دلیل و صد نشان

این بیت ، ترجمه آیه شریفه بیت قبل است . منکران صد نوع دلیل و نشان دارند که پیامبران الهی را بشناسند .

لیک از رَشک و حسد پنهان کنند / خویشتن را بر ندانم می زنند

امّا به سببِ بَد دلی و حسادت ، حقیقت را پنهان می کنند و خود را به نادانی می زنند .

پس چو یَعرِف گفت ، چون جای دگر / گفت : لا یَرِفُهُم غَیری ، فَذَر

خداوند در یکجا فرمود : او (محمد) را می شناسند و در جای دگر فرمود : اولیاء را کسی جز من نمی شناسد ، پس تو شناختِ منکران را رها کن . ( یَعرِف = می شناسد / ذَر = رها کن ) [ خوارزمی گوید : ظاهرِ نبوّتِ انبیاء را به وساطتِ ادراک و ظهور آیات و معجزات می شناختند . امّا سِرّ نبوّت و حقیقتِ ولایت ایشان را نمی دانستند ( جواهرالاسرار ، دفتر سوم ، ص 649 ) ]

اِنَّهُم تَحتَ قِبابی کامِنون / جز که یزدانشان ندانَد ز آزمون

اولیای من در زیرِ آسمان های من نهان شده اند . و جز حضرت حق ، کسی آنان را نشناخته است نه از طریقِ امتحان و نه از راهِ دیگر . [ اشاره است به حدیثی که توضیح آن در شرح بیت 932 دفتر دوم آمده است ]

هم به نسبت گیر این مفتوح را / که بدانیّ و ، ندانی نوح را

تا اینجا دانستی که در شناخت باید نسبیّت را رعایت کنی . حالا بدان که درک همین مطلب که اندکی از آن برایت گشوده و آشکار شد هم نسبی است . چنانکه قبلاََ در شرح بیت 3641 و بعد از آن در دفتر سوم گفتیم که تو به اعتباری حضرت نوح (ع) را می شناسی و به اعتباری اصلاََ او را نمی شناسی .

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد