بیان آنکه آنچه بیان می شود صورت قصه است | شرح و تفسیر

کیفَ یَاتِی النَّظمُ لی وَ القافیَة ؟ / بَعدَ ما ضاعَت اُصولُ العافِیَة

برای من سرودن شعر و قافیه سازی چه سان میسّر است در حالی که ریشه های تندرستی ام تباه شده است .

ما جُنونَّ واحِدَّ لی فِی الشُجُون / بَل جُنونَّ فی جُنونِِ فی جُنون

من در میان انبوه غم ها ، فقط یک نوع جنون ندارم بلکه از غم و عشق الهی برایم جنون در جنون در جنون حاصل شده است . ( شُجُون = اندوه ) [ بر اساس ضرب المثل « دیوانگی انواعی دارد » من نیز با عشق الهی به انواع جنون گرفتار آمده ام و مرحبا بر این جنون که از صدها عقل بالاتر است . ]

ذابَ جِسمی مِن اِشاراتِ الکُنا / مُنذُ عایَنتُ البَقاءَ فِی الفَنا

از وقتی که بقا را در فنا دیده ام از اشارات راز گونه ، بدنم تحلیل رفته است .

ای اَیاز از عشقِ تو گشتم چو موی / ماندم از قصّه ، تو قصّۀ من بگوی

ای ایاز از عشقِ تو مانندِ تار مو نازک شده ام . من از نقلِ حکایت فرو مانده ام . تو حکایت مرا نقل کن . [ مراد از «اَیاز» در اینجا انسان کامل و ولیِّ واصل است . بنظر می رسد مولانا در این ابیات به شمس و یا حسام الدین نظر داشته است . ]

منظور بیت : من چنان اسیرِ عشقِ تو شده ام که بی خویش و مستغرق گشته ام و از این استغراق ، نحیف و ضعیف شده ام و دیگر نمی توانم اسرارِ وجودِ تو را شرح دهم . پس تو خود این مهم را بر عهده بگیر .

پس فسانۀ عشقِ تو خواندم به جان / تو مرا ، کافسانه گشته ستم ، بخوان

من حکایت عشق تو را با دل و جان بسیار خوانده ام . اینک تو مرا که به افسانه مبدّل شده ام یعنی مشهور و پُر آوازه گشته ام بخوان . ( افسانه گشتن = مشهور شدن ، آوازه یافتن ) [ اسرارِ عشق را تو بازگو کن تا مردم دریابند که عشق چه راهِ طویل و پُر رنجی است . ]

خود تو می خوانی ، نه من ، ای مقتدا / من کُهِ طورم ، تو موسی ، وین صَدا

ای پیشوا در حقیقت تویی که می خوانی نه من . یعنی بر حسبِ ظاهر من می گویم اما حقیقتاََ این تویی که می گویی . من به منزلۀ کوهِ طُورم و تو موسایی و این بیاناتی که در کشفِ اسرار انسان کامل ایراد شده به منزلۀ طنینِ صدای توست . [ این بیت در بیان اتحاد ظاهر و مظهر ( = شرح بیت 3107 دفتر دوم و شرح بیت 1737 دفتر دوم ) است . مولانا به حضرت معشوق خطاب می کند که من به منزلۀ کوهِ تهی از معنایم و تو به منزلۀ موسی . کوه خود صدایی ندارد امّا می تواند صدا را در خود انعکاس دهد . پس هر چه از من به ظهور می رسد از توست . ]

کوهِ بیچاره چه داند گفت چیست ؟ / ز آنکه موسی می بداند ، کُه تهی ست

کوهِ بینوا چه می داند که بانگ چیست ؟ زیرا فقط موسی است که می داند کوه خالی است .

کوه می داند به قدرِ خویشتن / اندکی دارد ز لطف روح تن

کوه به اندازۀ خود می داند . چنانکه مثلاََ تن انسان اندکی از لطافتِ روح را داراست . [ جمادات نیز درک دارند اما درکشان محدود است . مولانا در مصراع اوّل خود را در برابر حضرت معشوق به مرتبۀ جمادی تنزّل داده است . و در مصراع دوم می گوید : همانطور که لطافتِ تن از روح اخذ شده ، پس هر لطافت و معرفتی که در من است از لطافت و معنویت توست . ]

تن چو اُصطرلاب باشد ز احتساب / آیتی از روحِ همچون آفتاب

تن مانند اُصطرلاب است که برای محاسبه وضع شده . تن نشانه ای است از خورشیدِ روح . ( اُصطرلاب = صفحه ای است فلزی که منچّمانِ قدیم برای اندازه گیری ارتفاع و موقعیت ستارگان بکار می بردند / احتساب = حساب کردن ) [ در اینجا «تن» به اصطرلاب و «روح» به خورشید و طالبِ مبتدی حقیقت به منجّمی تشبیه شده که دیدۀ تیزبین ندارند و از رَصَدِ کواکبِ حقیقت عاجز است و نمی تواند شمسِ حقیقت را در آسمان قلبِ خود ببیند . ]

آن مُنجِّم چون نباشد چشم تیز / شرط باشد مردِ اصطرلاب ریز

اگر منجّم ، تیزبین نباشد . باید شخصی اصطرلاب ساز را پیدا کند . [ تا به کمک اصطرلاب از احوال کواکب مطلع شود . ] ( اصطرلاب ریز = ریزندۀ اصطرلاب ، سازندۀ اصطرلاب )

تا صُطُرلابی کند از بهرِ او / تا بَرَد از حالتِ خورشید بو

تا اصطرلاب ساز برای آن منچّم اصطرلابی بسازد و او بتواند بدان وسیله از احوالِ خورشید واقف شود .

جان کز اصطرلاب جوید او صواب / چه قَدَر دانَد ز چرخ و آفتاب ؟

روحی که بوسیلۀ اصطرلاب ، جویایِ حقیقت شود . از سپهر و خورشید چه اندازه اطلاع دارد ؟ قهراََ چیز زیادی نمی داند .

تو که ز اصطرلابِ دیده بنگری / در جهان دیدن یقین بس قاصری

تویی که با اصطرلابِ چشمِ ظاهری به جهان می نگری . قهراََ جهان بینی تو بسیار کوتاه است .

منظور چند بیت اخیر : کسی که حقیقت را می خواهد از طریق آثار و اسباب بشناسد قهراََ حقیقت شناس نمی شود . امام حسین (ع) در دعای عرفه فرماید « اندیشیدنم در نشانه ها مرا از دیدار حق دور گرداند » پس اگر حواسِ ظاهره واسطۀ حقیقت جویی شود مثلِ اصطرلابی است که واسطۀ رَصدِ نجوم گردد . یعنی همانطور که نتایج حاصله از اصطرلاب یقینی نیست بلکه تخمینی است علومی که در چهار چوبۀ حسیّات حاصل شود نیز حقیقی و شهودی نیست .

تو جهان را قدرِ دیده دیده ای / کو جهان ؟ سبلت چرا مالیده ای ؟

اما تو جهان هستی را به اندازۀ وسعتِ دیدگانت دیده ای . جهان هستی کجا و وسعتِ دیدگانِ تو کجا ؟ یعنی یعنی هیچ نسبتی میان آن دو نیست . چرا از روی تکبّر دست بر سبیل هایت می کشی . ( مالیدن سبیل = دست کشیدن بر سبیل ، کنایه از غرور و تفاخر است ) [ مردان قدیم وقتی دست بر سبیل خود می کشند حالت از خود راضی بودن را نشان می دهند . پس ای بشر مغرور ، تو جهان هستی را از دیدگاه کوتاه و ابتر خود می نگری و آنگاه خیال می کنی که از همۀ حقایق واقفی . ]

عارفان را سرمه ای هست ، آن بجُوی / تا که دریا گردد این چشمِ چو جُوی

عارفان سرمه ای دارند که باید آن سُرمه را طلب کنی تا این چشمِ مثل جُوی تو به دریا دریا مبدّل شود . [ مراد از «سُرمه» در اینجا بینش حقیقت شناس و نور بصیرت باطنی است . پس اگر بینش را از عارفانِ بِالله اخذ کنی جهان بینی محدود و قاصرت به جهان بینی وسیع و والا مبدّل می گردد . ]

ذرّه یی از عقل و هوش ار با من است / این چه سودا و پریشان گفتن است ؟

اگر من ذرّه ای عقل و هوش دارم . پس این خیال پردازی و پریشان گویی چیست ؟ [ در اینجا مولانا می گوید من دیوانۀ عشقم و از عاشق نباید انتظار عقل مرسوم را داشت . شیخ عطار در منطق الطیر می فرماید :

عشق اینجا آتش است و عقل ، دود / عشق چون آید گریزد عقل زود ]

چونکه مغزِ من ز عقل و هُش تهی ست / پس گناهِ من درین تخلیط چیست ؟

از آنرو که مغزِ من از هوش و عقل خالی است . پس من در این پریشان گویی چه گناهی دارم ؟ [ تخلیط = هذیان گفتن ، سخنان پریشان گفتن ]

نه ، گناه او راست که عقلم بِبُرد / عقلِ جمله عاقلان پیشش بِمُرد

نه ، من هیچ گناهی ندارم . بلکه گناه آن کسی دارد که عقلم را ربوده است . و عفلِ همۀ عاقلان در برابرش نابود شده است .

یا مُجیرَ العَقلِ فَتّانَ الحِجی / ما سِواکَ لِلعُقولِ مُرتَجی

ای پناه دهندۀ عقل ، ای فتنه گر عقل ، عقل ها را جز تو امید گاهی نیست . [ مُجیر = پناه دهنده / فَتّان = بسیار فتنه گر / حجِی = عقل / مُرتجی = امید گاه ، کسی که بدو امید رود ]

مَااشتَهَیتُ العَقلَ مُذ جَنَّنتَنی / ما حَسَدتُ الحُسنَ مُذ زَیَّنتَنی

از وقتی که دیوانه ام کرده ای دیگر عقل نخواسته ام و از وقتی که به زیورم آراسته ای به زیبایی رشک نبرده ام . [ جَنَّنتَ = دیوانه کردی / حَسَدتُ = حسادت کردم / زَیَّنتَ = زینت دادی ]

هَل جُنونی فی هَواکَ مُستطاب ؟ / قُل بَلی وَاللهُ یَجزیکَ الثَّواب

آیا دیوانگی من در عشق تو مطلوب است ؟ بگو : آری . خدا پاداشت دهد . [ مُستَطاب = مطلوب ، خوش آمده ، دلنشین و پاک ]

این ابیات عربی به گونه ای است که هم جایز است به خداوند خطاب شود و هم انسان کامل .

گر به تازی گوید او ، ور پارسی / گوش و هوشی کو که در فهمش رسی ؟

اگر حضرت معشوق به عربی حرف بزند یا به فارسی ، کو آن هوش و گوشی که به وسیلۀ آن منظور سخنانش را درک کنی . [ در این بیت نیز معلوم نیست ضمیر «او» به حضرت حق راجع است یا انسان کامل ]

بادۀ او در خورِ هر هوش نیست / حلقۀ او سُخرۀ هر گوش نیست

شراب حضرت معشوق سزاوارِ هر عقل و هوشی نیست . چنانکه حلقۀ او به هر گوشی آویز نشود . ( سُخره = به تسخیر درآمده / حلقۀ او سُخرۀ هر گوش نیست = حلقۀ ارادت و بندگی او در اختیار هر کسی قرار نمی گیرد ) [ اگر «او» را به حضرت حق راجع گردانیم منظور بیت اینست : شراب معرفت حق را هر عقلی مزه نتواند کردن . و حلقۀ عبودیت و بندگی او نیز به گوش هر بنده ای آویخته نشود . و اگر «او» را به انسان کامل راجع گردانیم منظور اینست : احوال او ( انسان کامل ) را هر عقلی درنیابد و حلقۀ ارادت او ( انسان کامل ) را هر کسی به گوش نیفکند . ]

بارِ دیگر آمدم دیوانه وار / رَو رَو ای جان ، زود زنجیری بیآر

یک بار دیگر همچون دیوانگان آمدم . ای عزیز من برو ، برو زنجیری بیآور . یعنی من در عشقِ حضرت معشوق دیوانۀ زنجیری شده ام .

غیرِ آن زنجیرِ زلفِ دلبرم / گر دو صد زنجیر آری بر دَرَم

اگر دویست زنجیر بجز زلفِ معشوقم بیاوری . پاره اش می کنم . [ اگر مراد از «دلبر» حضرت حق باشد مراد از «زلف» ، اوصاف و تجلیات حضرت حق است که همچون زنجیر ، عشاقِ خود را به اسارت می کشد و مقیّد خود می کند . پس عاشق حق فقط به قید و بند او مقیّد است و هر قید و بند دیگری را می گسلد . ]

شرح و تفسیر بخش قبل                    شرح و تفسیر بخش بعد