آیه وَ إِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِيَ الْحَيَوَانُ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ | شرح و تفسیر در مرکز تخصصی شعر و عرفان دیدارجان
شاعر : مولانا جلال الدین محمد بلخی
کتاب : مثنوی معنوی
قالب شعر : مثنوی
آدرس شعر : مثنوی معنوی مولوی دفتر پنجم ابیات 3591 تا 3634
نام حکایت : حکایت آن امیر که به غلام گفت مَی بیآر رفت و سبوی مَی آورد
بخش : 9 از 14 ( آیه وَ إِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِيَ الْحَيَوَانُ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ )
در دوران گذشته امیری بود میگسار . شبی ناگهان بر او مهمان سر رسید . امیر به غلامش گفت : کوزه ای بردار و نزدِ فلان عیسوی برو و شرابی ناب بخر و به اینجا بیاور . غلام شتابان رفت شراب را خرید و به سوی خانۀ امیر بازگشت . در راه زاهدی به غلام برخورد کرد و به او ظنین شد . گفت : ای غلام در کوزه چه داری ؟ غلام گفت : شرابی خریده ام و برای فلان امیر می برم . زاهد گفت : مگر مردِ خدا شراب هم می خورد ؟ پس سنگی برداشت و بر کوزه زد و شراب بر زمین ریخت و غلام ترسان و دست خالی به خانۀ امیر دوید . امیر با تعجب …
متن کامل ” حکایت آن امیر که به غلام گفت مَی بیآر رفت و سبوی مَی آورد “ را در مرکز تخصصی شعر و عرفان مطالعه نمایید.
به سببِ آنکه همۀ ذرّاتِ جهان آخرت زنده اند . نکات معنوی را درک می کنند و سخن می گویند . [ این بخش در بیان زنده بودن آن جهان است . خداوند نیز سرایِ آخرت را «زنده» توصیف کرده است . زیرا آن جهان از مادّه و مدّت و هر گونه عارضۀ مادّی عاری و مجرّد است . در موضوع این بخش به قسمتی از آیه 64 سورۀ عنکبوت اشاره شده « … و براستی که سرای بازپسین ، زنده است . اگر می دانستید » ]
پیامبران در این جهان مُرده آرامش ندارند . زیرا علف فقط لایقِ چهارپایان است . ( اَنعام = چهارپایان ، ستوران ) [ این دنیا همچون علفزاری است که فقط حیوان صفتان شیفتۀ آن هستند . ]
برای مثال ، کسی که محفل و منزلش گلستان باشد کی ممکن است در آتشخانۀ کثیف شراب نوشد ؟ [ گُولخَن = آتشخانۀ حمام های قدیم که جای سیاه و کثیف بوده است ]
جایگاه ارواح پاک در جهانِ برین است . این کِرم است که جایگاهش مدفوع است . [ علّیین = آسمان هفتم ، بهشت . آنجا که نامه عمل فرشتگان است . ملکوت اعلی یا جنبه علوی نفس انسان که اعمال نیک در آن مصور گردد . در آیه 18سوره مطففین آمده است « همانا نامه نیکان در بالاترین مرتبه بهشت قرار دارد » ]
نصیب و قسمتِ مستانِ شراب حق ، جام پاکیزه است . و نصیب و قسمت پرندگان کور ، همین آب شور . [ جام طهور = در اصل بوده است «جام شراب طهور» به معنی شراب طهور . اشاره است به آیه 21 سورۀ دهر « و نوشانَد پروردگارشان ایشان را شرابی پاک و پاک کننده » . «طَهور» هم به معنی پاک است و هم پاک کننده . مراد از «مرغان کور» اهلِ هوی و هوس است . ]
منظور بیت : طعام اهل معنا بادۀ کبرای حقیقت است و طعام اهل هوی ، شهوت بهیمی است .
مثال دیگر ، هر کس عدالت عُمَر برایش آشکار نشده باشد . حَجاج بن یوسف ثَقَفی قاتل به نظرش عادل می آید . [ حَجاج = شرح بیت 1051 دفتر سوم / احتمالاََ مراد از عُمَر در اینجا عمر بن عبدالعزیز است . ]
مثال دیگر ، به دختران خردسال عروسک های بی جان می دهند . زیرا آنان از بازی با زندگان خبر ندارند .
مثال دیگر ، چون کودکان از زور و بازوی مردانه بی بهره اند . برای آنان شمشیر چوبین مناسب تر است . [ چند مثال فوق همه در وصف اهل هوی بود که از شهد شراب عشق الهی بی خبرند . پس به امور پست و مبتذل مشغول می شوند . ]
حق ستیزان به تصاویر انبیاء که در صومعه های خود نقاشی کرده اند کفایت کرده اند . [ این بیت نیز بر سبیل مثال آمده است . مراد از «کافر» در اینجا کافر اخلاقی است . یعنی کسی که زیر بار حق نمی رود و یا با حقایق شکلی و صوری بر خورد می کند . اعم از گبر ، مسلم ، مسیحی ، یهودی و … مولانا «کفر» را غالباََ در جنبۀ اخلاقی آن مطرح کرده است . «دَیر» به معنی صومعه است لیکن در اینجا شامل هر معبد دیگر نیز می شود . ]
منظور بیت : آنان که حقیقت بی چون و چند را در پوست محبوس می کنند . به همین پوست نیز قناعت می کنند و حاضر نیستند که حقیقت را در شکل دیگر مشاهده کنند .
لیکن چون ما از آن ماه ها ، گردش روشنی می بینیم . هرگز به سایه توجّهی نداریم . [ دَور = اصطلاحی در نجوم است و مراد از آن حرکتِ کوکب در فلک یا مدار خود است . ]
منظور بیت : چون ما (حقیقت شناسان) به نور باطنی انبیاء و اولیاء نظر داریم نه همچون قشریان به صورت ظاهر ، پس دربند ظواهر نیستیم .
نقش ظاهری او (انسان کامل) در این دنیاست و نقش باطنی اش مانند ماه در آسمان می درخشد . [ هر نبی و ولی (انسان کامل) دو وجه دارد . یکی وجه ظاهر و دیگری وجه باطن . اگر کسی آنان را فقط در وجه ظاهر ببیند متعدد و متکثّر یابد و در آن حال گرفتار تفرقه و تعصّب شود و اگر آنان را در وجه باطنی ببیند همۀ ایشان را یکی یابد . ]
همانطور که قبلاََ گفته شد این ابیات تماماََ در توصیف انسان کامل است . انسان کامل با یک دهان به همنشینان خود نکات معنوی می گوید . و با دهان دیگر با خدا سخن می گوید و اُنس می گیرد . [ جَلیس = همنشین ]
گوش ظاهر او (انسان کامل) سخنان مردم را می شنود و گوش باطن او اسرارِ مشیّت الهی را استماع می کند . [ ضبط کُن = ضبط کننده / کُن = در مصراع دوم اشاره است به آیه 117 سوره بقره . « و چون آفریدن چیزی را اراده فرماید . به محضِ اینگه گوید : موجود باش ، پس موجود شود . » ]
چشم ظاهری او (انسان کامل) هیأت ظاهری بشری را می بیند و چشم باطنی اش حیرانِ حق بینی است . [ حلیۀ بشر = رنگ و رخسار و شکل ظاهری انسان / ما زاغَ البَصَر = به کژی نگرایید ، اشاره است به آیه 17 سورۀ نجم « چشمِ محمد (ص) به کژی نگرایید و از حدّ درنگذشت » ]
پای ظاهری او در مسجد به صف ایستاده است و پای باطنی او در فراز افلاک می گردد . یعنی بر حسب ظاهر مانند دیگران است و بر حسب باطن بس عالی مقام است و جایگاهش در بلندای جهان برین . [ صَواف = در صف ایستاده ]
بدین منوال همۀ اعضای وجود او را شمارش کُن . اعضای ظاهری او مقیّد به زمان (و مکان) است و اعضای باطنی او از حیطۀ زمان (و مکان) خارج است . [ حین = زمان ، وقت ]
وجود ظاهری او به زمان مقیّد است و سرآمدی معین دارد و وجود باطنی او یارِ اَبَد و قرین ازل است . یعنی وجود معنوی انسان کامل چون به بقای الهی پیوسته شده پس ابدی و سرمدی خواهد بود . ( قِرن = همتا ، قرین ، نظیر ) [ خواجۀ شیراز می فرماید :
هرگز نمیرد آنکه دلش زنده شد به عشق / ثبت است بر جریدۀ عالم دوام ما ]
یک نام او صاحب دنیا و آخرت است و یک صفت او پیشوای دو قبله . [ دَولَتَین = دو دولت ، اشاره است به دولت دنیا و آخرت / اِمامُ القِبلَتَین = پیشوای دو قبله ، اشارت است به حضرت محمد (ص) که مدّتی به سوی بیت المقدس (مسجدالاقصی) نماز گزارد و زآن پس به سوی کعبه . و در هر دو قبله پیشوای مسلمین بود . همینطور سالکانی که بر قدم آن حضرت سلوک می کنند مشمول این دو لقب می شوند . ]
خلوت گزینی و چلّه نشینی برای او لازم نیست . زیرا هیچ ابری نمی تواند حجاب او شود . ( غَیم = ابر / غایم = ابر پوشیده ، در اینجا به معنی حجاب و پوشش ) [ عارف کامل نیازی به ریاضات سالکان مبتدی ندارد و هیچ حجابی از حجب نفسانی نمی تواند او را مُحتَجَب نماید . ]
محل خلوت نشینی او همچون قرص خورشید است . با این وضعیّت چگونه ممکن است که شبِ بیگانه حجاب او شود ؟ [ شبِ بیگانه = مراد هوی پرستان بیگانه از حق اند که نمی توانند اهل الله را به سوی دنیا پرستی سوق دهند . ]
بیماری و پرهیز از او گذشته و بحران از میان رفته است . گفرِ او به ایمان ، دگر شد و ناسپاسی بر جای نماند . [ بحران = از اصطلاحات طِب قدیم است و آن تغییری است که در تبِ بیمار رخ دهد . یا هر گونه تغییر دفعی در مرض را بحران گویند . خواه به سویِ صحت رود خواه به سوی وخامت . اگر حال بیمار به صحت گراید آن را بحران محمود گویند . و اگر به وخامت گراید آن را بحران مذموم گویند .
منظور بیت : کسی که به اوصاف الهی درآمده و به اخلاقِ الهی متخلّق شده . از همۀ آثار و علایم نفسانی پاک و منزّه می شود . زآن پس هیچ نشانی از کفر و هوی در او دیده نشود .
از آنرو الف به سبب مستقیم بودن پیشوای سایر حروف شده است که از صفات خود هیچ صفتی ندارد . [ این بیت بر سبیل مثال آمده و مولانا با این تمثیل انسان کامل را که از اوصاف بشری بدر آمده و به حق پیوسته است به «الف» تشبیه می کند . چرا که الف را قطب حروف گویند . توضیح بیشتر در شرح بیت 2914 دفتر اوّل آمده است . ]
انسان از جامۀ صفات بشری خود جدا شده است . و جانش از بشریّت و اخلاق و صفات مذموم برهنه و عریان شده و به حضرت حق که جان افزاست پیوسته است . [ کِسوَه = جامه ، لباس ]
چون برهنه به حضور شاه یگانه رفت . حضرت شاهِ وجود از اوصافِ تنزیهی خود برای او جامه ای فراهم کرد . یعنی چون که انسان کامل و عارف واصل همۀ البسۀ تعلّقاتِ دنیایی و نفسانی را از خود فرو هشته و به درگاه الهی بار یافته است . لذا به اخلاقِ الهی متخلّق شده است و مظهر تام و تمام صفات الهی است بجز وجوب ذاتی .
انسان کامل از اوصاف حضرت شاهِ وجود خلعتی پوشید و با پوشیدن آن از چاهِ دنیا به کوشکِ مرتبۀ معنوی پرواز کرد . [ خِلعَت = لباسی فاخر که شخصی بزرگ به کسی می بخشد . ]
شراب دُردآلود بدینسان است که صاف می شود و از ته ظرف به بالای ظرف می آید .
به چه سبب در ته ظرف ، دُردآلود بود ؟ به سببِ نحوست آمیزش و اختلاط با اجزای خاک . ( دُردناک = دُردآلود ، مایع آمیخته به دُرد و رسوب ، مانند شراب و جز آن ) [ روح چرا تیره و ملوّث می شود ؟ به خاطر آنکه به جسم و شهوات قرین شده است . مولانا از این بیت به بعد موضوع نزول روح از عالم قدس را به ابدان خاکی مورد بحث قرار می دهد . ]
همنشین بد بال و پر او را بسته بود و اِلّا او در اصل بسیار عالی مقام بوده است . [ من مَلَک بودم و فردوس برین جایم بود ]
چون عتاب «فرود آیید» را صورت دادند روح را مانند هاروت (در جاه بابل» سرازیر آویختند . [ هاروت = شرح بیت 535 دفتر اوّل / اِهبِطُوا = فرود آیید ، اشاره است به آیه 36 و 38 سوره بقره و 24 سوره اعراف . در آیه 38 سوره بقره آمده است . « گفتیم فرود آیید جملگی شما از بهشت . اگر هدایتی از من به سوی شما رسید . آنها که هدایت مرا پیروی کنند . نه بیمی دارند و نه اندوهی » ]
هاروت نیز از فرشتگان آسمان بود ولی به سبب عتاب حق (در چاه) آویزان شد . [ مَلاک = فرشته ، مَلَک ]
هاروت از آنرو در چاه آویزان شد که از سرورِ خود یعنی حضرت حق دور شده بود . او خود را سرور می پنداشت و خودکامانه حرکت می کرد .
برای مثال ، سبد چون خود را پُر از آب می بیند اظهار بی نیازی می کند و خود را از دریا جدا می سازد . [ حال خودبینان نیز به سبد مانَد . بی آنکه مایه ای داشته باشند خود را پُر مایه می انگارند . ]
وقتی که سبد از آب دریا جدا شود حتی یک قطره آب در آن نمی ماند . دوباره دریا بر او رحم می آورد و او را به سوی خود می خواند . [ دریای رحمت الهی نیز خودبینان گُنه کار را به سوی خود فرا می خواند . ]
چه مبارک ساعتی است آن ساعت که دریای رحمت حق ، بی هیچ سبب و علّتی و بدون آنکه شخص ، طاعت و عبادتی کرده باشد . سراغ او می رود . [ مولانا در اینجا جذبۀ حق را که بی هیچ سبب و واسطه ای به برخی از بندگان عطا می شود به «رحمت» تعبیر کرده است . این نوع جذبه و عنایت از هزاران سعی و تلاش سالک مؤثرتر است . توضیح بیشتر در شرح بیت 1561 دفتر چهارم آمده است . ]
خدا را ، خدا را ، در کنار دریا گردش کن . هر چند که ساکنان کنار دریا نحیف و ضعیف اند . ( دریابار = کنار دریا ، ساحل دریا ) [ مراد از «دریابار» حضرت حق است و مراد از «اهل دریابار» عشّاق الهی هستند و زردی و نحافت عشّاق از آنروست که در غمِ هجران حضرت معشوق می گدازند . «زرد» در این بیت کنایه از نحیف و نزار است . ]
تا آنکه لطف خداوندِ بخشایشگر در رسد و رخسارۀ زرد تو از یافتن گوهر وصال او سرخ گردد . یعنی زردی و نحافتِ تو بر اثر وصال الهی به سرخی و نشاط ، دگر شود . [ این بیت بیان حالت سالک بعد از وصول به مرتبۀ کمال است ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر پنجم ، ص 141 ) ]
رنگ زرد چهره بهترین رنگ هاست . زیرا چنین چهره ای در انتظار لقاء الله است . [ رنگ زرد چهره نشانۀ عشّاق هجران کشیده است . ]
ولی سرخی چهره ای که می درخشد نشان می دهد که صاحب آن چهره جانی قانع دارد . یعنی در آن چهره ، درد و اندوهِ خواهش و طلب نیست .
زیرا طمع ، آدمی را لاغر و زرد و خوار می کند . چنین کسی بیمار امراض جسمانی نیست . [ «طمع» در اینجا به معنی مذموم آن نیست بلکه مراد از آن طلب آتشینی است که از اوصاف عاشقان است . ]
حتی عقل جالینوس نیز اگر کسی را ببیند که بدون هیچ نوع بیماری چهره ای زرد دارد حیران و سرگشته می شود . [ سَقَم = بیماری / جالینوس = شرح بیت 24 دفتر اول ]
هر گاه تو در انوار الهی طمع بستی ، یعنی شیفتۀ تجلّیات الهی شدی . حضرت مصطفی (ص) فرماید : نَفسش خوار شده است . [ هُو = شرح بیت 2392 دفتر دوم ]
منظور بیت : هر کس عاشق حق باشد از عُجب و غرور دوری می گزیند و در برابر حق خاکسار و منکسر می شود . زیرا شیوۀ عشّاق ، فروتنی و تذلّل در مقابل معشوق است .
نوری که سایه نداشته باشد . لطیف و بلند مرتبه است . و آن اشکالِ مشبّک ، سایه هایی است که از غربال پدید آمده است . ( مُشبّک = دارای شبکه ، سوراخ سوراخ ) [ مراد از «نور» روح و مراد از «سایه» نَفس و جسم است . که در اینجا حاکی از جنبۀ مادّی انسان است . روحی که از مقتضیات جسمانی پاک نشده باشد مانند شمع و یا چراغی است که زیر سرپوشی مشبّک نهاده شود . و قهراََ نوری که از آن می تابد . کامل نیست بلکه آمیخته با سایه هایی پنجره مانند است . ولی وقتی که این سرپوش واپس رود نور تمام و کمال می تابد . همینطور روحی که از مقتضیات مادّی رها شود به کمال تابش رسد . ]
عاشقان ، تن را برهنه می خواهند ولی برای ناتوانان جنسی لباس و تن هیچ فرقی ندارد . [ عِنّین = مردی که دچار ناتوانی جنسی باشد . ]
منظور بیت : عشّاق حقیقت ، طالب حقیقت عریان اند و هرگز دوست ندارند حقیقت را در لابلای الفاظ و عبارات پیچاپیچ ببینند . اما اهل تقلید چنین نیستند .
برای مثال ، نان و سفره ای که می گسترند برای روزه داران است . ولی برای خرمگس ، آش و دیگدان فرقی ندارد . ( اَبا = آش / دیگدان = جای گذاشتن دیگ ) [ «روزه داران» کنایه از عارفانی است که در این دنیا از لذّات حیوانی امساک می کنند و به نعمت روحانی می رسند . ولی اهل دنیا که همچون خرمگس اند چون از حیوانیّات امساک نمی کنند فرق نعمت و نقمت را نمی دانند . ]
سرزمین ایران از دیرباز مهد تفکرات عرفانی بوده است . از این رو در طی قرون و اعصار ، نام آورانی بی شمار در عرصه عرفان و تصوف در دامن خود پرورش داده است . یکی از این بزرگان نام آور ، حضرت مولانا جلال الدین محمد بلخی است که به ملای روم و مولوی رومی آوازه یافته است . او در ششم ربیع الاول سال 604 هجری قمری در بلخ زاده شد . پدر او محمدحسین خطیبی است که به بهاءالدین ولد معروف شده است و نیز او را با لقب سلطان العلما یاد کرده اند . بهاء ولد از اکابر صوفیه و اعاظم عرفا بود و خرقه او به احمد غزالی می پیوست و در علم عرفان و …
متن کامل زندگینامه مولانا جلال الدین بلخی را در مرکز تخصصی شعر و عرفان مطالعه نمایید.
مثنوی معنوی کتابی تعلیمی و درسی در زمینه عرفان ، اصول تصوف ، اخلاق ، معارف و …است . مولانا بیشتر به خاطر همین کتاب شریف معروف شده است . مثنوی معنوی دریای ژرفی است که می توان در آن غواصی کرد و به انواع گوهرهای معنوی دست یافت با آنکه تا آن زمان کتابهای ارزشمند و گرانقدری نظیر منطق الطیر عطار نیشابوری و حدیقت الحقیقت سنائی و گلشن راز شبستری از مهمترین و عمیق ترین کتب عرفانی و صوفیانه به شمار می رفتند ولی با ظهور مثنوی معنوی مولانا و جامعیت و ظرافت و نکته های باریک و …
متن کامل معرفی جامع کتاب مثنوی معنوی مولوی را در مرکز تخصصی شعر و عرفان مطالعه نمایید.
منابع و مراجع :
1) ای عاشقان ای عاشقان امروز ماییم و شما / افتاده در غرقابه ای ، تا خود که داند آشنا…
1) هر آن ناظر که منظوری ندارد / چراغ دولتش نوری ندارد 2) چه کار اندر بهشت آن مدّعی را…
1) ای بادِ بی آرامِ ما ، با گُل بگو پیغام ما / که : ای گُل ، گُریز اندر…
1) مگر نسیم سَحر بوی یار من دارد / که راحت دل امّیدوار من دارد 2) به پای سرو درافتاده…
1) ای نوبهارِ عاشقان ، داری خبر از یارِ ما ؟ / ای از تو آبستن چمن ، و ای…
1) غلام آن سبک روحم که با ما سر گران دارد / جوابش تلخ و ، پنداری شِکر زیر زبان…