فرستادن عزرائیل به بر گرفتن مشتی خاک از زمین | شرح و تفسیر

آن ضعیفِ زالِ ظالم را بیاب / مشتِ خاکی هین بیاور با شتاب

آن ضعیفۀ لازم را پیدا کن و هر چه سریعتر یک مشتِ خاک از آن بردار و بیاور . [ زال = به معنی پیرِ زن است و اطلاق آن بر زمین به واسطۀ اینست که قدما «زمین» را مؤنث و منفعل می دانستند . در عربی نیز «ارض» جزو اسماء مؤنثِ مجازی بشمار آمده است . و اطلاق «ظالم» به زمین از آنروست که با امتناع از خلقتِ انسان در واقع بر خود ستم می کرد . زیرا نمی دانست که انسان ، مسجودِ ملائکه خواهد شد و این افتخار نصیب او می شود که اشرف مخلوقات از او خلق شود . ]

رفت عزرائیل ، سرهنگِ قضا / سویِ کُرّۀ خاک ، بهرِ اقتضا

عزرائیل که مأمور قضای الهی بود به سوی کرۀ زمین حرکت کرد تا ماموریت الهی اش را انجام دهد . [ سرهنگ قضا = قضایی که مانند سرهنگ است / سرهنگ = فرمانده قشون و سرار ، در این بیت قضای الهی به فرمانده تشبیه شده است ]

خاک ، بر قانون ، نفیر آغاز کرد / داد سوگندش ، بسی سوگند خَورد

زمین طبق عادت خود ، نفیر و ناله آغاز کرد . هم عزرائیل را قسم داد و هم خودش بسیار قسم خورد .

کِای غلامِ خاص ، و ای حمّالِ عرش / ای مُطاع الامر اندر عرش و فرش

زمین به عزرائیل گفت : ای بندۀ خاصِ خدا ، ای حمل کنندۀ عرش ، ای کسی که در آسمان و زمین امرت را اطاعت می کنند . [ مُطاع الامر = کسی که فرمانش اطاعت شود / حمّالِ عرش = حمل کنندۀ عرش ، در آیه 17 سورۀ حاقه آمده است « و فرشتگان در اطراف آسمان باشند و در آن روز هشت تن ، عرش الهی را حمل کنند » ]

رَو ، به حقِّ رحمتِ رحمانِ فرد / رَو ، به حقِّ آنکه با تو لطف کرد

تو را به حق رحمت خداوندِ یگانۀ مهربان سوگند می دهم که برو ، به حق کسی که با تو مهربانی کرده از اینجا برو .

حقِّ شاهی که جز او معبود نیست / پیشِ او زاریِّ کس مردود نیست

به حق آن پادشاهی که بجز او معبودی نیست و نزدِ او ناله و زاری کسی رَد نمی شود . [ از اینجا دست خالی بازگرد . ]

گفت : نتوانم بدین افسون ، که من / رُو بتابم ز اَمرِ سِرّ و عَلَن

عزرائیل گفت : من با این سخنان مؤثر و مهیّج تو نمی توانم از فرمانروای پیدا و نهان رُخ برتابم . [ عَلَن = آشکار شدن / فسون = در اینجا به معنی سخن مؤثر و مهیّج است زیرا به کلماتی که افسونگران بر زبان جاری میکنند ، افسون گویند . ]

گفت : آخر ، امر فرمود او به حلم / هر دو امرند ، آن بگیر از راهِ علم

زمین به عزرائیل گفت : امّا خداوند ما را به بُردباری نیز امر کرده است . هر دو امر و فرمان است . امّا تو از روی علم و آگاهی امرِ به بردباری را اجرا کن .

گفت : آن تأویل باشد یا قیاس / در صریحِ امر ، کم جُو التباس

عزرائیل به زمین گفت : این سخنانی که تو گفتی یا تأویل است و یا قیاس . در امور صریح و آشکار جویای اشتباه مشو . ( التباس = اشتباه شدن ، پوشیدگی کار / تأویل = برگرداندن لفظ از معنی ظاهری آن به معنای احتمالی . بدین شرط که معنای احتمالی با قرآن و سنت رسول (ص) در سازد . / قیاس = شرح بیت 3581 دفتر سوم ) [ تأویل و قیاس در جایی رواست که کلام واضح و صریح نباشد امّا در جایی که صراحت است توسّل به تأویل و قیاس ناصواب است . ]

فکرِ خود را گر کنی تأویل ، بِه / که کنی تأویلِ این نامُشتَبه

اگر اندیشۀ خود را تأویل کنی بهتر است از آنکه این موضوعِ صریح و اشتباه نشدنی را تأویل کنی . [ مُشتَبه = اشتباه شده ]

دل همی سوزد مرا بر لابه ات / سینه ام پُر خون شد از شورآبه ات

دلم از گریه و زاری تو می سوزد . و سینه ام از اشک های تو پُر خون است .

نیستم بی رحم ، بل ز آن هر سه پاک / رحم بیشستم ز دردِ دردناک

من بی رَحم نیستم . بلکه نسبت به دردِ دردمندان از آن سه فرشتۀ پاک نیز مهربان ترم .

گر طپانچه می زنم من بر یتیم / ور دهد حلوا به دستش آن حلیم

اگر من به صورتِ یتیمی کشیده بزنم . و شخصی بُردبار به دست او شیرینی بدهد . ( طَپانچه = سیلی ، کشیده ) [ ادامه معنا در بیت بعد ]

این طپانچه خوشتر از حلوایِ او / ور شود غِرّه به حلوا ، وایِ او

این کشیده از شیرینی او بهتر است و اگر آن طفلِ یتیم به شیرینی او مغرور شود وای به حالش .

بر نفیرِ تو جگر می سوزدم / لیک ، حق لطفی همی آموزدم

از نفیر و نالۀ تو جگرم می سوزد امّا حق تعالی به من لطفی دیگر می آموزد .

لطفِ مخفی در میانِ قهرها / در حَدَث پنهان ، عقیقِ بی بها

لطفی که در میانِ قهرها پنهان شده مانندِ عقیق گرانبهایی است که در میان مدفوع نهفته باشد . ( حَدَث = مدفوع ، سِرگین / لطف = آن است که بنده را به اطاعت حق نزدیک کند و او را از معاصی دور دارد . لطفی که محفوف در قهر باشد ، ظاهربینان را به اشتباه افکند امّا حقیقت بینان را شادمان سازد ( کشاف اصطلاحات الفنون ، ج 2 ، ص 1299 ) ) [ لطفی که صورت قهر دارد . لطفی است مخفی و پوشیده که هر کسی را نرسد آن را درک کند . ]

قهرِ حق بهتر ز صد حِلمِ من است / منع کردن جان ز حق ، جان کندن است

قهرِ حضرت حق از بسیاری از بُردباری های امثالِ من بهتر است . جان را از طاعتِ امرِ حق بازداشتن ، خود به معنی جان کندن و نابود شدن است .

بتّرین قهرش ، بِه از حِلمِ دو کون / نِعمَ رَبُ العالَمین و نِعمَ عَون

بَدترین قهرِ خدا از بُردباری دو جهان بهتر است . چه نکوست پروردگاری که پروردگارِ جهانیان است و چه نکو یاوری است . [ نِعمَ عَون = چه یاریِ خوبی است ]

لطف هایِ مُضمَر اندر قهرِ او / جان سپردن جان فزاید بهرِ او

در قهرِ خدا الطافِ بسیاری نهفته شده . در راهِ خدا جان دادن بر جان بیفزاید . ( مُضمر = پوشیده ، نهفته ) [ در آیه 169 سورۀ آل عمران آمده است « البته نپندارید که شهیدان راهِ خدا مرده اند . بلکه زنده اند ( به حیات ابدی و ) در نزدِ خدا مُتنعّم خواهند بود » ]

هین رها کُن بَد گُمانی و ضَلال / سر قدم کُن چونکه فرمودت ، تَعال

بهوش باش ، دست از بَد گمانی و گمراهی بردار . و چون حق تعالی به تو فرمود : بیا باید سَرَت را قَدم سازی و بروی . یعنی باید با تمام وجود دعوت او را لبیک گویی . [ تعال = بیا ]

آن تَعالِ او تعالی ها دهد / مستی و جُفت و نِهالی ها دهد

زیرا « تعال گفتن او » ، تعالی های بسیاری به تو می دهد یعنی دعوت حق موجب ارتقای مقامِ معنوی تو شود و به تو مستی و همسر و بستر دهد . [ مصراع دوم اشارت دارد به آیات مختلف قرآنی که نعمت های مختلفی را به پرهیزگاران وعده داده است . چنانکه در آیه 21 سورۀ دهر (انسان) از شراب پاک بهشتی و در آیه 25 سورۀ بقره از جفتِ پاکیزه و در آیه 54 سورۀ رحمن از نهالی ( = فرش ، تشک ، بستر ، بالش ) سخن رفته است . ]

باری آن اَمرِ سَنی را هیچ هیچ / من نیآرم کرد وَهن و پیچ پیچ

خلاصه اینکه من نمی توانم به هیچوجه آن فرمان رفیع القدر را مخدوش و توجیه کنم . [ سَنی = رفیع ، بلند مرتبه / وَهن = سُست کردن ، سُستی /  پیچ پیچ = یعنی فرمان خدا را به میل خود توجیه کردن ]

این همه بشنید آن خاکِ نَژَند / ز آن گُمانِ بَد ، بُدش در گوش بند

آن زمینِ حقیر و افسرده همۀ سخنان حضرت عزرائیل (ع) را شنید امّا هنوز آن سوء ظن ها در دلش بود . [ نژند = اندوهگین ، افسرده ، پژمرده ]

باز از نوعِ دگر آن خاکِ پست / لابه و سجده همی کرد او چو مست

بار دیگر آن زمینِ حقیر مانندِ مستان در برابر عزرائیل تضرّع و کُرنش کرد .

گفت : نه ، برخیز ، نَبوَد زین زیان / من سر و جان می نهم رهن و ضِمان

عزرائیل به زمین گفت : نه ، مطلب آنگونه نیست که تو خیال کرده ای . بلند شو و هرگز از این کار زیانی به تو نرسد . و من سر و جانِ خود را در گرو می گذارم و ضمانت می کنم که به تو زیانی نرسد .

لابه مندیش و مکن لابه دگر / جز بِدان شاهِ رحیمِ دادگر

به فکر گریه و زاری مباش و دیگر بجز بر درگاهِ خداوند دادگرِ مهربان لابه مکن .

بندۀ فرمانم ، نیآرم ترک کرد / امرِ او کز بحر انگیزید گَرد

من بنده و مطیعِ فرمان الهی ام و نمی توانم فرمان او را فروگذارم . زیرا فرمان او دریا را خشک کرد . [ از بحر گَرد انگیزیدن = شرح بیت 3285 دفتر چهارم ]

جز از آن خلّاقِ گوش و چشم و سَر / نشنوم از جانِ خود هم خیر و شَر

من بجز از آفریدگارِ گوش و چشم و سَر حرف نمی شنوم . حتّی از جانِ خودم نیز حرفی نمی شنوم . خواه آن حرف خوب باشد و یا بَد . [ بندۀ مقرّب و خالص خداوند تنها مطیع امرِ الهی است . ]

گوشِ من از غیرِ گفتِ او کر است / او مرا از جانِ شیرین جان تر است

گوشِ من از شنیدن کلامِ غیر خدا کر است زیرا امر حضرت حق برای من حتّی از جان هم شیرین تر است .

جان از او آمد ، نیآمد او ز جان / صد هزاران جان دهد او رایگان

جان از او بوجود آمده و او از جان بوجود نیامده است . حضرت حق جان های فراوانی را به رایگان بر بندگان عطا می فرماید .

جان که باشد کِش گزینم بر کریم ؟ / کیک چه بوَد که بسوزم زو گلیم ؟ 

جان کیست که من او را بر خداوندِ بخشنده ترجیح دهم ؟ برای مثال حشرۀ کک چیست که به خاطرِ آن گلیم را بسوزانم ؟ [ اشاره است به ضرب المثل « بهرِ کیکی گلیم نتوان سوخت » ( امثال و حکم ، ج 1 ، ص 479 )

من ندانم خیر ، اِلّا خیرِ او / صُمّ و بُکم و عُمی من از غیر او

من خیری بجز خیرِ حضرت حق نمی شناسم . من نسبت به هر کس غیر از او کر و لال و کورم . [ صم = ناشنوایان ، کران / بُکم = لالان ، گُنگان / عُمی = کوران ، نابینایان ]

گوشِ من کرّست از زاری کنان / که منم در کفِّ او همچون سِنان

گوشِ من از شنیدن گریۀ گریه کنندگان کر است . زیرا من در دستِ او همچون نیزه ام . [ مولانا در ابیات اخیر از زبان حضرت عزرائیل (ع) فرمود که بنده ای که در حق فانی شده هر فعلی که از او صادر شود از حضرت حق است . زیرا چنین بنده ای به ارادۀ حق متحرّک است و به حبلِ ولایش متمسّک . در بخش بعدی این مطلب از زبان عزرائیل تفصیل داده می شود . [ سِنان = سرنیزه ]

شرح و تفسیر بخش قبل                    شرح و تفسیر بخش بعد