غزل شماره 166 دیوان غزلیات سعدی شیرازی / شرح و تفسیر

روزی اندر خاکت افتم ، ور به بادم می رود سر / کآن که در پای تو میرد ، جان به شیرینی سپارد

اگر روزی سرم به باد رود ، در خاکت می افتم ، زیرا کسی که در زیر گام های تو می میرد ، با شادمانی و خوشی جان می سپارد . [ در خاک افتادن و به باد رفتن سر = کنایه از نابود و تباه شدن ، فدا گشتن ]

من نه آن صورت پرستم کز تمنّای تو مستم / هوشِ من دانی که بُرده ست ؟ آن که صورت می نگارد

من آن صورت پرستی که از تمنّای تو مست شود نیستم . می دانی چه کسی مرا از خود بی خود کرده است ؟ آن نقّاش ازلی که صورت ها را نقش می زند . [ تمنّا = امید و آرزو / هوش بردن = مست و مدهوش / آن که صورت می نگارد = کنایه از خداوند است که همۀ صورت ها را می نگارد و نقش می زند ]

عمر گویندم که ضایع می کنی با خوب رویان / و آن که منظوری ندارد ، عمر ضایع می گذارد

به من می گویند که در راه زیبارویان عمر خویش را تباه می کنی . امّا بر عکس کسانی که دلداری ندارند ، عمر خویش را تباه می سازند . [ خوب رویان = جمع خوب روی به معنی زیبارویان / منظور = مجازاََ به معنی معشوق ]

هر که می ورزد درختی در سرابستانِ معنی / بیخش اندر دل نِشانَد ، تخمش اندر جان بکارد

آن کسی که در بستان سرای حقیقت درختی را پرورش می دهد ، دانۀ آن را در جان کاشته و ریشۀ آن را در جان خویش استوار ساخته است . [ ورزیدن = کاشتن / معنی = حقیقت / بیخ = ریشه ]

عشق و مستوری نباشد ، پای گو در دامن آور / کز گریبان ملامت سر بر آوردن نیارد

عشق و پرهیزگاری ناسازند . به آن کس که نمی تواند سر از ملامت شنیدن در راه عشق بلند کند . بگو که ترک عشق کند و کنار رود . [ مستوری  = تقوا و پاکدامنی ، نجابت و پارسایی / ملامت = عتاب و سرزنس / یارستن = توانستن / پای در دامن آوردن = کنایه از گوشه گرفتن و کناره گیری کردن / سر بر آوردن = کنایه از ظاهر و آشکار شدن ]

گر من از عهدت بگردم ، ناجوانمردم ، نه مَردَم / عاشق صادق نباشد کز ملامت سر بخارد

اگر من از پیمانی که با تو بسته ام برگردم ، آدمی نه ، بلکه ناجوانمرد هستم  . زیرا کسی که از ملامت شدن در راه عشق شرمنده شود و به خود تردید راه دهد ، عاشق راستین نیست . [ عهد = پیمان / سر خاریدن = کنایه از تعلّل و اهمال کردن ]

باغ می خواهم که روزی سرو بالایت ببیند / تا گُلت در پا بریزد ، وَارغوان بر سر ببارد

آرزو می کنم که باغ بالای چو سروت را ببیند ، تا گل به پایت بریزد و ارغوان بر سرت نثار کند . [ بالا = قد و قامت / ارغوان = درختی است دارای گلهای قرمز ارغوانی که قبل از ظاهر شدن برگ های درخت می شکفد و در موسم بهار سراپا گل می شود (گل و گیاه در ادبیات منظوم فارسی) ]

آن چه رفتار است و قامت ؟ و آن چه گفتار و قیامت ؟ / چند خواهی گفت سعدی ؟ طیبّات آخر ندارد

آن چه بالا و چه رفتار موزونی است ؟ و آن چه سخن گفتنی است که با آن قیامت به پا می کنی ؟ ای سعدی ، چه قدر می خواهی از این اوصاف زیبا سخن بگویی ؟ این نیکویی های رفتاری و گفتاری او پایان پذیر نیست . [ طیّبات = منظور پاکی ها و نیکویی ها ، سخنان دلپسند و نیکو ]

شرح و تفسیر غزل 165                     شرح و تفسیر غزل 167