شرح و تفسیر غزل شماره 69 دیوان سعدی شیرازی

عیش است بر کنار سمن زار ، خواب صبح ؟ / نی ، در کنار یار سمن بوی خوشتر است

خواب صبح در کنار بوته های سمن موجب شادی است ؟ نه ، خفتن در کنار محبوبی که بوی سمن از وی به مشام می رسد ، بسی دلنشین تر از آن است . [ سمن = یاسمن ، نام گلی است سپید و خوشبو / سمن زار = باغ یاسمن / سمن بوی = معطّر و خوشبو ]

خواب از خمار بادۀ نوشین بامداد / بر بستر شقایق خودرُوی خوشتر است

خفتن در اثر خمار و مستی بادۀ دلنشین صبحگاهی در روی بستری آکنده از شقایق خودروی خوشتر است و یا به سخن دیگر ، خواب در بستر یار زیباروی از خمار و مستی بادۀ خوش صبحگاهی لذّت بخش تر است . [ خمار = ملالت و سردردی که ساعتی پس از خوردن شراب و زایل شدن نشئۀ آن عارض می شود / نوشین = گوارا و دلپذیر / شقایق = لالۀ وحشی ، گیاهی است یک ساله با ارتفاع 30 تا 60 سانتی متر که در مزارع و دشت ها می روید . گلش منفرد ، بزرگ ، زیبا به رنگ قرمز و شامل دو کاسبرگ است و به آن لالۀ کوهی و گل کاسه بشکنک نیز گفته می شود . در ادبیات فارسی رمز ناپایداری و زودگذری است (گل و گیاه در ادبیات منظوم فارسی) ]

روی از جمال دوست به صحرا مکن ، که روی / در روی همنشین وفاجوی خوشتر است

تا جمال دوست هست به صحرا و زیبایی های آن روی میاور . برای آن که چهره در چهرۀ مصاحب وفاجوی دوختن و از وی به چیزی نپرداختن دلنشین تر است . [ روی از کسی یا چیزی به کسی یا چیزی دیگر کردن = کنایه از اعراض و دوری از کسی یا چیزی کردن ]

آواز چنگ و مطرب خوشگوی گو مباش / ما را حدیث همدم خوش خوی خوشتر است

نوای چنگ و صدای خوانندۀ خوش آواز اگر نباشد مهم نیست . زیرا برای ما سخن یار موافق و خوش خُلق از نوای موسیقی دلنشین تر است . [ چنگ = از سازهای زهی قدیم که سری خمیده داشت و با انگشتان نواخته می شده است . ( واژنامۀ موسیقی ایران زمین ) / مطرب = به طرب آرنده ، رامشگر و نوازنده / خوشگوی = خوش خوان و خوش آواز / حدیث = سخن و کلام ]

گر شاهد است سبزه در اطراف گلسِتان / بر عارضین شاهد گل روی خوشتر است

اگر چه سبزه و چمن در اطراف گلستان بر زیبایی آن می افزاید . امّا سبزۀ خط و موی تازه رُسته بر چهرۀ معشوق خوشتر نشسته است . [ شاهد (مصراع اوّل) = خوب و زیبا / شاهد (مصراع دوم) = معشوق زیبا / عارضین = دو طرف گونه و صورت ]

آب را از نسیم باد ، زره روی گشته گیر / مفتول زلف یار زره موی خوشتر است

تصوّر کن که روی آب در اثر وزش نسیم چونان زره در هم بافته شده باشد . امّا بی تردید زلف در هم بافتۀ یار که مثل زره است از آن زیباتر است . [ مفتول = پیچیده و تابدار / زره موی = آن کسی که موی حلقه حلقه و مجعد دارد ]

گو چشمۀ آب کوثر و ، بُستان بهشت باش / ما را مقام بر سر این کوی خوشتر است

حتّی اگر چشمۀ آب مثل چشمۀ بهشتی کوثر و بوستان مثل بهشت باشد ، ما اقامت خویش را در کوی یار بر بهره مندی از کوثر و بهشت ترجیح می دهیم . [ چشمۀ کوثر = نام حوض یا چشمه یا نهری است در بهشت که اهل تفسیر را در باب آن گفتگوهاست . بر اساس روایات سرچشمۀ آن سدرة المنتهی است و پایه هایش در زیر عرش قرار دارد . سنگ ریزه های آن مروارید و پهنای آن میان مغرب و مشرق است . بر طبق روایات شیعه ، ساقی آن علی بن ابی طالب (ع) است که دوستان را از آن سیراب کند و دشمنان را تشنه به جهنم فرستد . به عدد ستارگان آسمان قدح هایی بر کنار آن نهاده اند از مروارید سرخ که هر کس از آن قدح ها بخورد ، تشنه نشود و هر کس از آن وضو سازد هرگز ژولیده موی و خاک آلود نگردد . پیامبر اسلام (ص) گفته است : کوثر نهری است که به حوض من می ریزد و حوض من بین صنعا و اردن است که درازی آن را سواری تندرو در یک ماه بپیماید . از شیر سفیدتر است و از عسل شیرین تر و از کف نرم تر . قدح های آن از نقره است . هر کس شربتی از آن بخورد ، هیچگاه تشنه نشود . ]

سعدی ، جفا نبرده چه دانی تو قدر یار ؟ / تحصیل کام دل به تکاپوی خوشتر است

ای سعدی ، اگر در راه طلب دوست تحمّل جفا نکنی ، قدر دوست را نخواهی فهمید . آری ، به دست آوردن آرزوی دل با تلاش و کوشش خوشتر و لذّت بخش تر است . [ تحصیل = حاصل کردن ، به دست آوردن / کام دل =مراد و آرزوی دل / تکاپو = تلاش و جستجو ]

شرح و تفسیر غزل 68                     شرح و تفسیر غزل 70