مجرم دانستن اَیاز خود را در این شفاعت گری | شرح و تفسیر

صد هزاران صَفع را ارزانی ام / گر زبونِ صَفع ها گردانی ام

اگر مرا با سیلی ، خوار و زبون سازی . سزاوار صدها هزار سیلی هستم . یعنی خداوندا من (ولیِّ خدا) در برابر تو بنده ای حقیرم و لایق این همه احسان نیستم . و احسان تو بر من از روی رحمتِ واسعِ توست . و اِلّا اگر مرا به قهرِ خود بگیری باز سزاوار شدیدترین قهر تو هستم . [ صَفع = کشیده ، سیلی ]

من چه گویم پِیشت ؟ اِعلامت کنم ؟ / یا که وا یادَت دهم شرطِ کرَم ؟

من در برابرِ تو چه بگویم ؟ از چه چیزی آگاهت کنم ؟ یا شرطِ بخشندگی را فرا خاطرت آرم ؟

آنچه معلومِ تو نَبوَد ، چیست آن ؟ / و آنچه یادت نیست ، کو اندر جهان ؟

آن چیست که بر تو معلوم نیست ؟ کجاست چیزی در جهان که در خاطر تو نیست ؟

ای تو پاک از جهل و ، علمت پاک از آن / که فراموشی کند بر وی نهان

ای کسی که از جهل ، پاکی و علمِ تو نیز از آن پاک است که فراموشکاری سبب شود که مطلبی از علم تو پوشیده ماند . [ همانطور که گفته شد این ابیات ظاهراََ از زبان ایاز خطاب به سلطان محمود است . لیکن بر حسب باطن ، راز و نیاز و اظهار عجز بندۀ خالص به درگاه حضرت حق است . ]

هیچ کس را ، تو کسی انگاشتی / همچو خورشیدش به نور افراشتی

تو ای خدا ، کسی را که واقعاََ بیمقدار است . موجودی مهم محسوب داشتی و او را مانند خورشید ، تابناک و منوّر فرمودی . [ در آیه 70 سورۀ اسراء آمده است  « و ما فرزندان آدم را بس گرامی داشتیم و آنان را در خشکی و دریا بر مرکوب ها سوار کردیم و ایشان را از غذاهای پاکیزه روزی دادیم و آنان را بر بسیاری از آفریدگان برتری بخشیدیم » ]

چون کَسَم کردی ، اگر لابه کنم / مُستَمِع شو لابه ام را از کَرَم

حال که مرا موجودی گرانقدر محسوب داشته ای . اگر ناله و زاری کنم از روی کرَم ناله ام را بشنو .

ز آنکه از نقشم چو بیرون بُرده ای / آن شفاعت هم تو خود را کرده ای

زیرا که تو مرا از نقشم خارج کرده ای . یعنی مرا از مرتبۀ خودبینی و انانیّت به مرتبۀ فنای فی الله درآورده ای . مقام شفاعت را نیز تو به من عطا کرده ای .

چون ز رَختِ من تهی گشت این وطن / تَرّ و خُشکِ خانه نَبوَد آنِ من

چون که این وطن از رخت و اسباب خالی شد . یعنی از آنرو که وطن وجودِ من از هویتِ بشری و انانیّتم خالی شد . دیگر تر و خشک این خانه از آنِ من نیست . یعنی هیچ چیزِ وجودِ من به من تعلّق ندارد بلکه به حضرت حق متعلّق است . [ اعطای مقام شفاعت به اولیاء الله برای تعظیم شأن آنان است نه آنکه خواستۀ اولیاء با مشیّت حق در تزاحم است . مثلآآ اینطور نیست که خدا بخواهد کیفر دهد ، آنان پا در میانی کنند . بلکه شفاعت اعطای لطفِ الهی است . ]

هم دعا از من روان کردی چو آب / هم نباتش بخش و دارَش مُستَجاب

خداوندا ، تو که دعا را مانند آب در وجودم جاری کردی . پس به آبِ دعایم سبزه و خرّمی بخش و آن را به اجابت رسان .

هم تو بودی اوّل آرندۀ دعا / هم تو باش آخِر اجابت را رَجا

خداوندا ، دعا را در آغاز تو در وجودم پدید آوردی و در آخر نیز تو در اجابتِ دعایم مایۀ امیدِ من باش .

تا زنم من لاف کان شاهِ جهان / بهرِ بنده عفو کرد از مُجرمان

تا من لاف زنم که آن شاهِ جهان به خاطر بنده ای . گنه کاران را بخشید .

درد بودم سر به سر من خودپسند / کرد شاهم دارویِ هر دردمند

پیش از آنکه به شرافتِ الهی مشرّف شوم منِ خودپسند یکپارچه درد و رنج بودم . ولی شاهِ حقیقی جهان ، مرا دوای هر دردمندی قرار داد .

دوزخی بودم پُر از شور و شری / کرد دستِ فضلِ اویم کوثری

پیش از این ، جهنمی آکنده از شرّ و فتنه بودم . لیکن دستِ لطفِ آن شاه ، مرا به یک چشمۀ کوثر مبدّل فرمود . [ کوثر = نهری در بهشت و حوض خاص رسول خدا در بهشت یا در محشر ]

هر که را سوزید دوزخ در قَوَد / من برویانم دگر بار از جسد

هر کس را که دوزخ او را به خاطر کیفر دادن می سوزاند . من بار دیگر او را از جسوش می رویانم . یعنی بوسیلۀ شفاعت بارِ دیگر او را زنده می کنم و حیاتِ طیّبه می دهم . [ قَوَد = قصاصِ نَفس ، کشتن قاتل به انتقام مقتول ، در اینجا مطلقاََ به معنی کیفر است ]

کارِ کوثر چیست ؟ که هر سوخته / گردد از وی نابِت و اندوخته

کارِ چشمۀ کوثر چیست ؟ کارش اینست که هر عضوِ سوخته ای به برکتِ آبِ آن چشمه بروید و به حالتِ آغازینش درآید . ( نابِت = روینده ) [ کارِ عارف اینست که سوختگان نَفس و هوی را با آبِ عرفان و ایقان حیات پاک الهی و معنوی بخشد . ]

قطره قطرۀ او مُنادیِّ کرَم / کانچه دوزخ سوخت ، من بازآورم

هر قطره چشمۀ کوثر ندایِ بخشش سر می دهد و می گوید : من هر آنچه را که دوزخ سوزانده است جبران می کنم .

هست دوزخ همچو سرمایِ خزان / هست کوثر چون بهار ای گُلسِتان

دوزخ مانند سرمای پاییز است یعنی همانطور که سرمای پاییز برگ و بارِ درختان را می خوشاند . سرمای نَفسِ امّاره نیز برگ و بارِ درختِ روح را خشک و پژمرده می سازد . اما ای گلستان ، چشمۀ کوثر مانند فصل بهار است . یعنی عارفانِ روشن بین مانندِ فصلِ بهار ، درختان خوشیده و به خواب رفتۀ آدمیان را سرسبز و بیدار می سازند .

هست دوزخ همچو مرگ و خاکِ گور / هست کوثر بر مثالِ نَفخِ صُور

دوزخ مانند مرگ و خاک قبر است . یعنی همانطور که مرگ ، حیات را زائل می کند و خاک قبر دلِ داغداران را سرد می کند . دوزخِ نَفس نیز روحِ آدمیان را می کُشد و قلب آنان را از حقایق الهی سرد و پژمرده می کند . اما چشمۀ کوثر ، یعنی وجودِ عارفان مانند نفخۀ صُورِ اسرافیل است که در کالبدهای مُرده جان می دَمَد . [ نَفخِ صُور = شرح بیت 746 دفتر اوّل ]

ای ز دوزخ سوخته اجسامتان / سویِ کوثر می کشد اِکرامتان

ای کسانی که به وسیلۀ دوزخ بدن هایتان سوخته شده است . کرمِ الهی شما را به سویِ کوثر می کشد . یعنی ای سوختگان نَفس و هوی ، احسانِ الهی شما را به سویِ چشمۀ عرفان و ایقان می کشاند .

چون خَلَقتُ الخَلق کی یَربح علیّ / لطفِ تو فرمود ای قیّومِ حَیّ

ای خداوندی که به تدبیر امور خلایق قائمی و زنده . چون که لطف و احسان تو فرمود : « بیافریدم آفریدگان را تا از من سود برند » ( قیّوم = قائم به تدبیر امور خلایق ( مجمع البیان ، ج 2 ، ص 362 ) این لفظ سه بار در قرآن کریم آمده است و در هر سه مورد به همین معنی است ) [ ادامه معنا در بیت بعد ]

لا لِاَن اَربَح علیهِم جودِ توست / که شود زو جمله ناقص ها درست

« نیافریدم که من از آنان بهره مند شوند » بخشش توست که به سببِ آن همۀ موجودات ناقص به کمال می رسند . [ در دو بیت اخیر به این حدیث قدسی اشاره شده است « خداوند فرماید : آفریدم آفریدگان را تا از من سود برند و نیافریدم ایشان را تا از آنان سود برم » ]

عفو کن زین بندگانِ تن پرست / عفو از دریای عفو اَولاتر است

گناهِ این بندگانِ تن پَرست را ببخش . یعنی گناهِ کسانی را که اسیر جسم و شهوات هستند عفو فرما . زیرا بخشش از دریای بخشش سزاوارتر است .

عفوِ خلقان همچو جُو و همچو سیل / هم بدان دریای خود تازند خیل

صفت عفو در مردم مانند جویبار و سیلاب به سوی مرکز عفو که همانا دریای رحمت الهی است روان است . ( خَیل = رمۀ اسبان ، مجازاََ به سوارکار نیز اطلاق می شود ) [ همانطور که عفو از دریای عفو سزاوارتر است . همۀ عفوها مانند جویبار و سیلاب به مرکز عفو یعنی به حضرت حق رجوع می کند . و هر عفو و بخششی که در این جهان دیده می شود سرچشمه اش لطف الهی است . ]

عفوها هر شب از این دل پاره ها / چون کبوتر سویِ تو آید شَها

شاها ، جمیعِ بخشش ها هر شب از این دل های پاره مانندِ کبوتر به سوی تو پرواز می کنند . یعنی خداوندا ، هر شب ندایِ العفو العفو بندکانِ دل خسته به بارگاهِ تو می رسد و از تو طلب بخشش می کنند .

بازِشان وقتِ سَحر پَرّان کنی / تا به شب محبوسِ این اَبدان کنی

دوباره به هنگام سحر آن کبوتران را می پَرانی تا به بدن بندگان درآیند و در این زندان تا شبانگاه محبوس بمانند . [ مولانا در بیت 388 و 389 دفتر اوّل می فرماید :

هر شبی از دامِ تن ارواح را / می رهانی ، می کنی الواح را

می رهند ارواح هر شب زین قفس / فارغان از حکم و گفتار و قصص ]

پَر زنان بارِ دگر در وقتِ شام / می پَرند از عشقِ آن ایوان و شام

شب هنگام بارِ دیگر دل هایِ عفوخواهِ بندگان به سبب عشق به سوی بام و ایوانِ تو (حضرت حق) پرواز می کنند .

تا که از تن تارِ وُصلت بِسکُلند / پیشِ تو آیند کز تو مُقبل اند

تا آنکه بالاخره تارِ پیوند و اتّصالِ خود را از جسم پاره کنند و پیشِ تو آیند . زیرا که به لطف تو نیکبخت شده اند . یعنی ارواح بندگان در دورۀ تقیّدشان به دنیا هر شب نزد تو آیند . و چون مرگ در رسد . برای همیشه پیوند خود را از جسم و کالبد می گُسلند و به نزدِ تو می آیند . [ وُصلت = پیوند خوردن ، اتّصال ، جمع وُصل / مُقبل = صاحبِ اقبال ، نیکبخت ]

پَر زنان ، ایمن ز رَجعِ سرنگون / در هوا ، که اِنّا اِلَیهِ راجِعون

این جان ها ، یعنی ارواح صُلحا به سویِ بارگاهِ الهی پَر می گشایند در حالیکه از بازگشتِ قهقرایی خود ایمن هستند و در فضا می گویند : « ما به سوی او باز می گردیم » [ رَجع = بازگشتن / رَجعِ سرنگون = بازگشت مذموم و قهقرایی ]

بانک می آید تَعالَوا ز آن کرَم / بعد از آن رَجعت ، نماند آن حرص و غم

از خزانۀ کرمِ الهی بانگ می رسد که «بیایید» پس از آن بازگشت دیگر هیچ حرص و اندوهی برای شما نیست . [ حضرت حق به ارواح بندگان که از کالبدِ جسمانی برای همیشه رسته اند و به حریمِ الهی درآمده اند نوید می دهد که در بارگاه حق از اوصافِ پستِ بشری هیچ خبری نیست . بلکه کمال در کمال است . ]

بس غریبی ها کشیدیت از جهان / قدرِ من دانسته باشید ای مِهان

حضرت حق به ارواح بندگان صالح فرماید : در دنیا غربتِ بسیار تحمّل کردید و زین پس قدرِ مرا می دانید .

زیرِ سایۀ این درختم ، مستِ ناز / هین بیاندازید پاها را دراز

آنگاه حضرت حق به آنان فرماید : در زیرِ سایۀ درخت لطف و عنایتم سرمست و شادکام بیارمید . [ پا دراز کردن = کنایه از آرامیدن و استراحت کردن است . چنانکه وقتی مسافری از سفری طولانی و پُر رنج به خانه بازمی گشت . اهلِ خانه فرشی در کنار باغچه و زیر سایه خنک درختان پهن می کردند و به او می گفتند با خیال راحت پاهایت را دراز کن . یعنی بی هیچ ملاحظه ای استراحت کن . خداوند نیز به صُلحا می فرماید : حال که از غربتکدۀ دنیا به حضور من آمده اید آسوده خاطر باشید . ]

پای های پُر عَنا از راهِ دین / برکنار و دستِ حُوران خالدین

پاهای خود را که در راهِ دین رنج بسیار تحمّل کرده اند در آغوش و دستان حوریان جاودان بهشتی دراز کنید . [ دراز کنید تا آنان با نوازش خود خستگی و رنجِ سفر شما را بر طرف کنند . مصراع اول به همان «پاها» در بیت قبل اشاره کرده است . ]

حُوریان گشته مِغَمِّز ، مهربان / کز سفر باز آمدند این صوفیان

حوریان بهشتی با محبت به یکدیگر اشاره می کنند که این صوفیان از سفر بازگشته اند . یعنی از سفر دنیا به این منزل آخرت رجوع کرده اند . [ مُغَمِّز = کسی که با چشم و ابرو اشاره می کند / مراد از «صوفیان» پاکانِ از بندِ هوی رَسته است . ]

صوفیانِ صافیان چون نورِ خَور / مدّتی افتاده بر خاک و قَذَر

حوریان می گویند : این صوفیان با صفا همچون خورشید ، مدّتی بر زمین و پلیدی تابیدند . یعنی بندگان صالح مدتی در دارِ دنیا توقف کردند .

بی اثر پاک از قَذَر باز آمدند / همچو نورِ خور سویِ قُرصِ بلند

بی آنکه اثری از آن پلیدی بر قلب و روحشان نشسته باشد به بارگاه الهی بازگشتند . چنانکه نورِ خورشید به سویِ کرۀ خورشید بازمی گردد . یعنی عارفان بِالله با آنکه در دنیا می زیند ولی گرد و غبار تعلّقات بر دامن قلبشان نمی نشیند . [ قَذَر = پلیدی ، ناپاکی ]

این گروه مُجرمان هم ای مَجید / جمله سرهاشان به دیواری رسید

ای بزرگوار ، سرِ همۀ این جماعت گنهکار به دیواری رسیده است . یعنی جملگی نادم و پشیمان شده اند . [ این بیت و ابیات بعدی هم می تواند بازگشت به حکایت ایاز باشد و هم جنبۀ تمثیلی داشته باشد . و همچنان خطاب انسان کامل به حضرت حق باشد . ]

بر خطا و جُرمِ خود واقف شدند / گر چه ماتِ کعبَتینِ شَه بُدند

اگر چه بوسیلۀ دو طاسِ شاه مات شده اند . ولی به لغزش و گناه خود پی برده  اند . ( کعبتین = دو طاسِ تخته نَرد که معمولاََ از استخوان می سازند ) [ اگر حمل بر ظاهر گردد ایاز به شاه می گوید تو با خلعت و جوایز خود امیران را خام کردی و اگر حمل بر باطن شود ولیِّ شفاعتگر به حضرت حق عرضه می دارد : تو با مهلت دادن و اِستدراج ، گنهکاران را به گناه بیشتر انگیختی . ]

رُو به تو کردند اکنون اَه کُنان / ای که لطفت مُجرمان را رَه کُنان

ای کسی که لطف تو راهِ هدایت و فلاح را به گنه کاران نشان می دهد اینک آنان را به درگاهِ تو آورده اند .

راه دِه آلودگان را ، اَلعَجَل / در فُراتِ عفو و عَینِ مُغتَسَل

هر چه سریعتر این افراد آلوده به گناه را به رودخانۀ عفو و چشمۀ شست و شو در آور . [ اَلعَجل = شتاب کن / مُغتَسَل = محل شست و شو / فُرات = در اینجا به معنی مطلق رود بزرگ است ]

تا که غسل آرند زآن جُرمِ دراز / در صقِ پاکان روند اندر نماز

تا خود را از آن گناهِ فراوان بشویند و در صفِ پاکدلان به نماز و نیایش ایستند .

اندر آن صف ها ، ز اندازه برون / غرقگانِ نورِ نحنُ الصّافُّون

در آن صفوف که طولشان از اندازه بیرون است مُستغرقانِ دریای نور گویند : ماییم صف زنندگان . [ در مصراع دوم قسمتی از آیه 165 سورۀ صافات تضمین شده است « و همه (به فرمان خدا) نیکو صف آراسته‌ایم » ]

چون سخن در وصفِ این حالت رسید / هم قلم بشکست و هم کاغذ درید

چون سخن به وصفِ این احوال رسید . هم قلم شکسته شد و هم کاغذ ، پاره گردید . یعنی اسرار عفو و بخشش الهی بر ما پوشیده است و نباید عفو و انتقام حق را با تعابیر ناقص خود بسنجیم .

بحر را پیمود هیچ اُسکُرّه ای / شیر را برداشت هرگز برّه ای ؟

برای مثال ، آیا هیچ کاسه ای می تواند آب در را بپیماید ؟ آیا ممکن است که برّه ای ، شیری را شکار کند ؟ [ اُسکُرّه = کاسۀ گِلین ، پیمانه ای بوده است برای اندازه گیری دارو / پیمودن = اندازه گرفتن ، اندازه گرفتن با پیمانه ، طی کردن مسافت ، همۀ این معانی در اینجا سازگار می آید . منظور بیان امرِ محال است . یعنی با کاسه نمی توان پیمانه پیمانه آب دریا را خالی کرد . یا با کاسه نمی توان آب دریا را اندازه گرفت . یا کاسه مانند کشتی نمی تواند مسافت دریا را طی کند . پس ذکر اسرار الهی با بیان امری محال است . ]

گر حجاب هستت برون رُو ز احتجاب / تا ببینی پادشاهیِ عُجاب

اگر از فهمِ این سخنان اسرار آمیز در حجابی ، از حجاب بیرون بیا تا سلطنت شگفت انگیز معنوی را ببینی . [ عُجاب = بسیار عجیب ]

گرچه بشکستند جامت قومِ مَست / آنکه مست از تو بُوَد عذریش هست

اگر چه مردم مست و غافل جام تو را شکستند . اما کسی که از تو مست شده عذرش مقبول است . [ درست است که گنه کاران امر و نهی تو را نقض کردند ولی چون از بادۀ عفو و کرمِ تو سرمست شده اند پس بر انجامِ گناه دلیر و گستاخ شده اند . مراد از «جام» امر الهی است . ]

مستیِ ایشان به اقبال و به مال / نه ز بادۀ توست ؟ ای شیرین فِعال

ای خوش رفتار ، آیا مستی آنان به حشمت دنیوی و مال و ثروت از بادۀ تو نیست ؟ [ خداوندا ، اینکه مردمِ غافل این همه مستِ ظواهرِ دنیوی اند آیا به خاطر این نیست از بادۀ عفو و بخشش تو مست شده اند ؟ پس اگر تو اینقدر بخشنده و آمرزنده نبودی انسان ها کمتر به ارتکاب گناه روی می آوردند . ]

ای شهنشه مستِ تخصیصِ تو اَند / عفو کن از مستِ خود ، ای عفومَند

ای شاهنشاه ، آنان از اختصاص یافتن به تو مست شده اند . ای بخشنده ، کسی را که مستِ توست ببخش . [ انسانها از اینکه به تو انتساب دارند و تو آنان را بر جمیعِ موجودات برتری و شرافت بخشیده ای سرمست شده اند . مراد از «تخصیص» در اینجا و بیت بعدی فضل و کرمی است که حق تعالی به انسانها اختصاص داده است . و آن فضل و کرمِ مخصوص ، انسان را اشرف کائنات کرده است . ]

لذّتِ تخصیصِ تو وقتِ خِطاب / آن کند که نآید از صد خُم شراب

وقتی که تو بنده را موردِ خطاب قرار می دهی و او را بدین شرافت مشرّف می گردانی چنان لذّتی می بخشد که صد خُمرۀ شراب نمی تواند چنین مستی و لذّتی را به او بدهد .

چونکه مستم کرده یی ، حَدَّم مزن / شرع ، مستان را نبیند حَد زدن

حال که مرا مست کرده ای بر من حَد جاری مکن . زیرا شریعت اجرای حد را بر افراد مست جایز نمی داند . [ حَدّ = اجرای مجازاتی شرعی است که مقدار آن معیّن است . شرابخوار را در حالت مستی حد نمی زنند . بلکه صبر می کنند تا هوشیار شود و آنگاه حد را بر او جاری می کنند . ]

منظور بیت : بنده عاشق به خدا می گوید : تو مرا از بادۀ عشق و معرفتت چنان مست کرده ای که به حدود و قیود مرسوم درنمی آیم . و تا در حالت مستیِ عشق تو هستم مرا موردِ قهر و کیفرت قرار نمب دهی .

چون شوم هُشیار آن گاهم بزن / که نخواهم گشت خود هُشیار من

وقتی که بهوش آمدم مرا حَدّ بزن . امّا من هرگز بهوش نمی آیم . [ این ابیات تماماََ از مستی عارفانه و سُکرِ مافوقِ عقل و هوش سخن می گوید . یعنی بنده ای که شراب عشق الهی را نوشیده الی الابد در حالت مستی است و بر خلافِ باده های دنیایی که مستی اش موقتی است . «حَدّ زدن» در این بیت تعلیق به محال شده است زیرا از یک طرف می گوید وقتی بهوش آمدم حَدّم بزن و از طرف دیگر می گوید من بهوش آمدنی نیستم . ]

هر که از جامِ تو خورد ای ذُوالمِنَن / تا ابد رَست از هُش و از حَد زدن

ای صاحب نعمت ها ، هر کس که از جامِ عشق تو نوشد تا ابد از هوش و حَد زدن می رهد . [ مراد از «هوش» عقلِ جزیی و هوشیاری در امور دنیوی و نفسانی است نه هوش و عقلی که موجب تعالی روحی انسان می شود . پس عاشق حق نه اسیر عقول جزئیه می شود و نه قهر الهی . ]

خالِدینَ فی فَناءِِ سُکرُهُم  / مَن تَفانی فی هَواکُم لَم یَقُم

مستی ایشان در حالت فناء جاودانه می ماند . هر کس در عشق شما فانی شود برنخیزد . یعنی هر کس در عشقِ عاشقانِ حقیقی محو شود دیگر با عقل و هوش جزیی و دنیایی قائم نمی شود . به عبارت دیگر عشق حقیقی ، عقل و هوشی را که فقط به دردِ دنیاطلبی و ازضای نفسانیّات می خورد از عاشق حق سلب می کند .

فضلِ تو گوید دلِ ما را که : رَو / ای شده در دوغِ عشقِ ما گِرو

فضل و احسان تو به دل ما می گوید : ای که گرفتار دوغِ عشق مایی برو .

چون مگس در دوغِ ما افتاده یی / تو نِه یی مست ای مگس تو باده یی

مانندِ مگس در دوغِ ما افتاده ای . ای مگس ، تو دیگر مگس نیستی بلکه عینِ شرابی . یعنی ای بنده ، وجه بشری تو در عشق الهی محو شده و تو به وجه الهی ارتقاء یافته ای .

کرکسان ، مست از تو گردند ای مگس / چونکه بر بحرِ عسل رانی فَرَس

ای مگس ، کرکس ها نیز از تو مست می گردند . زیرا تو روی دریای عسل اسب می رانی . [ احتمالاََ «کرکسان» اشاره باشد به آدمیان دنیااندیش و هوی پَرستی که از کبر و جاه طلبی به جنبش می آیند ( شرح مثنوی معنوی مولوی ، دفتر پنجم ، ص 1965 ) ]

منظور بیت : هر کس به عشق الهی درآید پس کبیر و متعالی گردد گرچه ظاهراََ خُرد و ناچیز باشد . مولانا در دیوان کبیر می فرماید « مگس در دوغ ما بازست و عنقاست »

کوه ها چون ذرّه ها سرمستِ تو / نقطه و پرگار و خط در دستِ تو

کوهها مانند ذرّات ، از وجودِ تو سرمست هستند . نقطه و پرگار و خط در دست توست . [ بیانی است از تصرّف و سلطنت بیچون حضرت حق بر عالَمِ هستی . ]

فتنه که لرزند از او لرزان توست / هر گران قیمت گُهَر ارزانِ توست

فتنه که همگان از آن می ترسند از تو می ترسد . و هر گوهرِ گرانقیمت در برابر تو ارزان است .

گر خدا دادی مرا پانصد دهان / گفتمی شرحِ تو ای جان و جهان

اگر خداوند به من پانصد دهان می داد ای جان و جهان ، شرح تو را می گفتم . [ از بس که تو عظیمی ]

یک دهان دارم من ، آن هم مُنکسِر / در خجالت از تو ای دانایِ سِر

ولی من فقط یک دهان دارم . آن هم از خجالت تو ای دانای به اسرار ، شکسته و ناقص است .

مُنکسِرتر خود نباشم از عدم / کز دهانش آمدستند این اُمَم

اما من از عدم شکسته تر نیستم که این همه مخلوق از دهانِ او پدید آمده است . یعنی وقتی تو اراده بفرمایی از عدم و یا کتمِ عدم ، هستی ظهور می کند تا چه رسد به من که وجود بخشیدی ام . پس اگر اراده کنی من می توانم دهانی یابم که تو را توصیف کنم .

صد هزار آثارِ غیبی منتظر / کز عدم بیرون جَهد با لطف و بِر

صدها هزار آثارِ غیبی در انتظارند تا به برکتِ لطف و احسان الهی از کتم عدم بیرون آیند .

از تقاضای تو می گردد سَرَم / ای بمُرده من به پیشِ آن کرَم

ای خدایی که در برابر کرَم و بزرگواریت فدا شوم . حتّی جنباندن سَرَم نیز به اقتضای ارادۀ تو صورت می گیرد .

رغبتِ ما از تقاضایِ تو است / جذبۀ حقّست هر جا رَهرو است

امیال و رغب های ما نیز همه به اقتضای خواست و مشیّتِ توست . هر جا که سالکی وجود دارد . سلوک او به سببِ جذبۀ الهی است .

خاک ، بی بادی به بالا بر جهد ؟ / کشتیی ، بی بحر پا در رَه نهد ؟

آیا خاک بدون وزش باد به هوا بلند می شود ؟ و آیا کشتی بدون دریا می تواند حرکت کند ؟

پیشِ آبِ زندگانی کس نمُرد / پیشِ آبت آبِ حیوان است دُرد

هیچکس با وجودِ تماس با آبِ حیات نمی میرد . در حالیکه آب حیات در برابر آب عشق و جذبۀ تو دُردِ بی خاصیت است .

آبِ حیوان قبلۀ جان دوستان / زآب باشد سبز و خندان بوستان

آب حیات ، قبله گاهِ کسانی است که مشتاقِ جان اند . و باغها از آب سبز و خرّم می شوند . [ همانطور که آب ، بوستان را سبز و خرّم می کند . آبِ حیاتِ عشق و جذبۀ الهی نیز شیفتگانِ معنویت را حیات و نشاط می بخشد . ]

مرگ آشامان ز عشقش زنده اند / دل ز جان و آبِ جان برکنده اند

کسانی که شرابِ مرگِ اختیاری را نوشیده اند به عشقِ حضرت حق زنده اند . اینان دل از جان و آبِ حیات برکنده اند . یعنی علاقه ای به حیاتِ حیوانی ندارند .

آبِ عشقِ تو چو ما را دست داد / آبِ حیوان شد به پیشِ ما کساد

همینکه آبِ عشق تو نصیبِ ما شد . آب حیات در نظر ما چیز بی ارزشی جلوه کرد .

ز آب حیوان ، هست هر جان را نُوی / لیک آبِ آبِ حیوانی تُوی

درست است که هر جانی از آب حیات نشاط و تازگی می یابد . ولی منشأ اصلی آب حیات تویی . [ «آب حیات» مظهر اسمِ «محُیی» است . و «مُحیی» سرچشمۀ حیات است . ]

هر دَمی مرگیّ و حَشری دادی ام / تا بدیدم دست بُردِ آن کرَم

خداوندا تو به من هر لحظه مرگ و قیامتی داده ای تا قدرت آن صاحب کرم را مشاهده کنم . [ مولانا در بیت 1142 دفتر اوّل فرماید :

پس تو را هر لحظه مرگ و رجعتی است / مصطفی فرمود دنیا ساعنی است

و همینطور در بیت 799 دفتر پنجم فرماید :

صد هزاران حشر دیدی ای عَنود / تا کنون هر لحظه از بدوِ وجود ]

همچو خُفتن گشت این مُردن مرا / ز اعتمادِ بعث کردن ای خدا

خداوندا چنان به روزِ قیامت اطمینان دارم که مرگ در نظرم خوابیدنی بیش نیست . [ مولانا در واپسین لحظات حیات خود به حسام الدین چلبی سفارش کرد که جسد مرا در بالای لَحَد قرار ده که من از همه پیش تر خواهم برخاستن . ]

هفت دریا هر دَم ار گردد سراب / گوش گیری آوریش ای آبِ آب

اگر هفت دریا در هر لحظه به سرابی مبدّل شود . ای سرچشمۀ حیات و هستی ، تو گوشِ آنها را می گیری و به هستی بازمی گردانی . [ هفت دریا = قدما معتقد بودند که در نواحی گوناگونِ زمین ، هفت دریا وجود دارد بدین نام ها : دریای چین ، دریای مغرب ، دریای روم ، دریای سیاه ، دریای سرخ ، دریاچه خزر و خلیج فارس . ( شرح مثنوی شریف ، دفتر دوم ، ص 213 ) ]

عقل ، لرزان از اجل و آن عشق ، شوخ / سنگ کی ترسد ز باران چون کُلوخ ؟

عقل از مرگ می ترسد . ولی عشق ، دلیر و گستاخ است . مثلاََ سنگ کی مانندِ کُلُوخ از باران می ترسد . [ در این بیت «عشق» به سنگ و «عقل جزیی» به کُلوخ و «مرگ» به باران تشبیه شده است . ]

منظور بیت : عقلِ جزیی و صاحبان عقولِ جزئیه از مرگ و فناء می ترسند . ولی عشق و عاشقان از آن باکی ندارند .

از صِحافِ مثنوی این پنجم است / در بُروجِ چرخِ جان چون انجم است

این پنجمین دفتر از دفاتر مثنوی معنوی است که در بُرج های فلکِ جان مانندِ ستارگان می درخشد . یعنی دفاتر مثنوی مانندِ ستارگانِ تابان در آسمان لاهوت ، سالکان را به مقصد می رساند . [ صِحافِ = جمع صحیفه به معنی نامه و کتاب / صِحافِ مثنوی = دفاتر مثنوی ]

ره نیابد از ستاره هر حواس / جز که کشتیبانِ استارِه شناس

بجز کشتیبانِ ستاره شناس ، هیچ حسّی نمی تواند راه را پیدا کند . یعنی هیچکس نمی تواند در بحرِ حقیقت رَود مگر عارفانِ ربّانی که ملّاحانِ بحرِ حقیقت اند .

جز نظاره نیست قسمِ دیگران / از سُعودش غافلند و از قِران

نصیب و قسمت دیگران چیزی جز تماشا نیست . زیرا آنان از سعد و قِرانِ ستارگان بی خبرند . [ سعود = شرح بیت 1288 دفتر اوّل / قِران = در اصطلاحِ نجومی به اجتماعِ زُحَل و مشتری گفته می شود ( مفاتیح العلوم ، ص 219 ) و به کسی که ولادتش در این وقت باشد صاحبقران گویند . صاحبقران یعنی پادشاه پیروز و مظفر که لقب امیر تیمور بوده است ]

منظور بیت : آنان که فاقدِ اذواق و مواجیدِ روحانی هستند از کتاب شریف مثنوی معنوی بهره مند نمی شوند مگر با ظاهر و قشر آن .

آشنایی گیر شب ها تا به روز / با چنین اِستاره های دیوسوز

شب ها تا به روز با چنین ستارگانِ شیطان سوزی اُنس و اُلفت پیدا کن . [ هر یک از ابیات مثنوی شهابی است که شیاطین را می راند . ]

هر یکی در دفعِ دیوِ بَدگُمان / هست نفت اندازِ قلعۀ آسمان

هر یک از آنها در دژِ آسمان ، به سوی شیاطینِ بَداندیش آتش می بارد و آنان را می راند . [ نفت انداز = کسی که آتش می بارد ]

اختران با دیو همچون عقرب است / مشتری را او وَلیُّ الاَقرَب است

گرچه ستارگان با شیطان مانند عقرب رفتار می کنند . یعنی او را نیش می زنند ولی همان ستارگان نسبت به طالبان حقیقت نزدیکترین دوست هستند . ( عقرب = در لغت به معنی کژدُم است و در احکام نجومی دلالت بر ترش رویی دارد / مشتری = در لغت به معنی خریدار است و در این بیت به معنی خریدار حقیقت و در احکام نجومی دلالت بر سعد و خوش یُمنی دارد ) [ بنابراین هم می توان گفت که ستارگان آسمان حقیقت مانند عقرب ، شیاطین را نیش می زنند و هم می توان گفت که آن ستارگان نسبت به شیاطین ترش رُو و عبوس اند . و این ستارگان آسمان حقیقت با طالب حقیقت بسیار دوستی می کنند و با مردم نیکبخت دوستی بسیار می ورزند . ]

قوس اگر از تیر دوزد دیو را / دَلوِ پُر آبست زرع و میو را

اگرچه «قوس» ، شیطان ملعون را با «تیر» ، آماج خود قرار می دهد . ولی در عوض برای زراعت و میوه و محصولات ، دَلوِ پُر آبی است . [ قوس = در لغت به معنی کمان است و در عین حال نهمین بُرج از صورت های فلکی در منطقة البروج / تیر = عطارُد / دَلو = در لغت به معنی سطل و در نجوم یازدهمین بُرج از صورت های فلکی ]

حوت اگرچه کشتیِ غَی بشکند / دوست را چون ثور کشتی می کند

«حوت» اگر چه کشتی گمراهی را می شکند ولی برای دوست ، مانند «ثَور» برای زراعت شخم می زند . [ غَی = گمراهی / حوت = در لغت به معنی ماهی است و یکی از صورت های فلکی / ثَور = در لغت به معنی گاو و یکی از صورت های فلکی ]

شمس اگر شب را بدرّد چون اسد / لعل را زو خِلعتِ اطلس رسد

اگر چه خورشید چادر سیاه شب را مانند «اسد» می درد . ولی لعل از پرتورِ خورشید جامۀ فاخر اطلس به دست می آورد . [ قدما اعتقاد داشتند که اگر نور خورشید سال ها بر سنگ بتابد . سنگ را به لعل و عقیق مبدّل می کند . مولانا در چند بیت اخیر می گوید که مثنوی دو جنبۀ قهر و لطف دارد . قهرِ آن متوجه حقیقت ستیزان است و لطف آن متوجه حقیقت دوستان . ]

هر وجودی کز عدم بنمود سَر / بر یکی زَهر است و بر دیگر شِکر

هر موجودی که از کتمِ عدم به وجود می رسد نسبت به یکی زهر است و نسبت به دیگری شِکر . یعنی چون «دنیا» دارِ نسبت هاست خیر و شَرِّ هر موجودی نسبی است .

دوست شو ، وز خویِ ناخوش شو بَری / تا ز خُمرِ زَهر هم شِکَّر خوری

دوست باش و از خوی بَد دوری کن تا از خُمرۀ زهر نیز شِکر بخوری . [ وقتی از صفات بَد دوری کنی می توانی هر امر قهرآمیزی را به لطف و صفا مبدّل کنی . ]

زآن نشد فاروق را زَهری گزند  / که بُد آن تِریاقِ فاروقیش قند

از آن جهت زَهر بر بدنِ فاروق (عُمر) اثر نکرد که پادزهرِ فاروقی برایش قند بود . [ فاروق = لقب عُمر بن خطاب است / تِریاقِ فاروق = در طب قدیم مجرّب ترین پادزهر به شمار می رفته است و وجه تسمیه آن این است که میان جسم و سم فاصله می انداخت ( کتاب الصیدنة ، ص 143 ) . ]

منظور بیت : اگر قلب و روح خود را عوارض نفسانی بزدایی هر قهر و مرارتی را به لطف و شیرینی بَدَل خواهی کرد .

شرح و تفسیر بخش قبل                شرح و تفسیر دیباچه دفتر ششم

پایان دفتر پنجم