کشتی نشستگانیم ای باد شزطه برخیز / باشد که باز بینیم دیدار آشنا را

ما کشتی نشستگانیم یعنی کشتی مان روی آب متوقف گشته و حرکت نمی کند . ای باد موافق بلند شو و وزیدن بگیر . شاید که آن یار آموخته و یا شناگر را دوباره ببینم . [ ای یاران صاحبدل موافق ، من بیش از حد مضطرب و دلتنگم . چاره ای بکنید و تدبیری بیندیشید شاید که جمال با کمال و مبارک یار را مشاهده نمایم و این اضطراب و دلتنگی از من بر طرف گردد . ممکن است خواجه این غزل را در انصراف از غزل هند سروده باشد ]

– کشتی نشستگان = گروهی که کشتی شان در دریا نشسته و حرکت نمی کند . باد شرطه = باد موافق را گویند که مراد از صاحبدلان موافق حالش است . آشنا = به دو معنا برمی خورد . یکی آموخته و دیگری شناگر در آب .

ده روزه مهر گردون افسانه است و افسون / نیکی به جای یاران فرصت شمار یارا

محبت ده روزه فلک یعنی اینکه فلک برای مدت موقت بر وفق مرادت می چرخد تماماََ مکر و حیله است و بی اعتبار و بی فایده می باشد . پس ای یار ، نیکی در حق یاران را فرصت شمار . یعنی تا فرصت در دست است احسان را از یاران دریغ مکن . [ افسانه = در ترکی «چیست آن» تعبیر می شود و در فارسی «چیستان» است و در عربی «اسطوره» است . افسون = حیله و مکر ، و نیز وِردی که زیر لب خوانند و به روی مریض فوت کنند ]

در حلقه گل و مل خوش خواند دوش بلبل / هات الصبوح هبوا یا ایهاالسکارا

در حلقه می و گل یعنی در مجلس باده و گل ، دیشب بلبل خوش نغمه سرایی کرد که بیدار شوید . وقت شراب صبح فوت شد ای باده نوشان . و به تعبیر دیگر : زمان شرابی که به هنگام صبح خورده می شود فوت شد . بیدار شوید و متنبه گردید ای باده نوشان . [ الصبوح ، نام شرابی است که هنگام صبح خورده می شود و مراد از سکارا ، باده نوشان است نه سرخوشان به معنی مست . زیرا سرخوشان به دلیل مستی قادر به تهیه چیزی نیستند . هبوا = بیدار شوید و متنبه گردید . مل = شراب . ]

–

ای صاحب کرامت شکرانه سلامت / روزی تفقدی کن درویش بینوا را

ای صاحب احسان و کرم یعنی ای شخص کریم و نیکوکار به شکرانه سلامت خود از جمیع آفات و بلایا یک روز لااقل درویش بی نوا را مورد تفقد قرار داده ، تجسس و تفحصی از حالش بکن . یعنی احوالش را بپرس . مراد از صاحب کرامت ، جانان است و مراد از درویش بی نوا ، عاشق بیچاره است و شاید هم مراد از صاحب کرامت ، قوام الدین حسن و مراد از درویش بی نوا ، خودِ خواجه باشد . [ کرامت = خوبی کردن . سلامت = دور بودن از بلایا . شکرانه = صدقه ای است که وقتی انسان از عهده شکری نتواند بدر آید برای جبران آن صدقه می دهد . تفقد = رسیدگی به حال کسی و خاطر او را بدست آوردن . نوا = در این جا به معنی انتظام حال است ]

آسایش دو گیتی تفسیر این دو حرف است / با دوستان مروت با دشمنان مدارا

سبب راحتی و آسایش دو دنیا تفسیر این دو حرف است : با دوستان با ملایمت رفتار کردن و با دشمنان ودارا نمودن و کسی که عامل این دو جمله باشد در دنیا هرگز رنج نمی کشد . [ دو حرف = وقتی کلام از حیث لفظ مختصر و از جهت معنا مفصل باشد به آن کلام دو حرف گویند . گیتی = جهان ]

در کوی نیکنامی ما را گذر ندادند / گر تو نمی پسندی تغییر کن قضا را

ما را در محله نیکنامی گذر ندادند یعنی از ازل ما را جزء سعدا خلق نکردند که اسممان به نیکی مشهور شود . حال اگر تو این تقدیر را نمی پسندی . حکم وضع ازلی خدا را تغییر ده یعنی مرا جزء سعدا کن . [ نیک نامی = کسی که دارای نام خوب است . گذر = عبور . قضا = در اینجا مراد از صنع و قدرت یزدانی است . جایز است به معنای حکم الله هم باشد ]

آن تلخ وش که صوفی ام الخبائثش خواند / اشهی لنا و احلی ای قبلته العذارا

آن تلخ وش یعنی آن شرابی که صوفی آن را ام الخبائث خواند برای ما لذیذتر و با مزه تر از بوسۀ فرزندان دختر است . این معنی مطابق ذوق شعرا است اما در حقیقت معنای شعر این است : مراد از صوفی شخص حضرت محمد (ص) است چه ایشانند که خمر را ام الخبائث نامیده اند . یعنی این بیان پیامبر (ص) که شراب را ام الخبائث نام نهاده اند . برای ما از بوسۀ فرزندان اناث ، لذیذتر و شیرین تر است .

هنگام تنگدستی در عیش کوش و مستی / کاین کیمیای هستی قارون کند گدا را

وقتی تنگدست و بینوایی ، سعی کن که باده بنوشی و مست شوی زیرا این کیمیا هستی . گدا را ، قارون می کند . مراد اینکه ، وقتی شخص باده نوشید در عالم مستی خود را پادشاه عالم تصور می کند هر چند بسیار فقیر باشد . [ کیمیا = فنی که بوسیله بعضی حیل ، مس و آهن و غیره را به طلا تبدیل نمایند و از آن جهت است که کیمیا را حیله هم گویند و به کسانی که دائم به این کار اشتغال دارند اصحاب حیله گویند ]

سرکش مشو که چون شمع از غیرتت بسوزد / دلبر که در کف او موم است سنگ خارا

مطیع و منقاد دلبر شو و سرکشی مکن زیرا دلبر تو را چون شمع می سوزاند و می گدازد . دلبر که سنگ سخت یا سخت ترین سنگ ها در دست او چون موم نرم است . یعنی برای اینکه دلبرت باشد تسلیم و انقیاد لازم است زیرا عناد و سرکشی سبب برودت گشته و باعث دوری می گردد . پس شرط وصال جانان ، تسلیم است .

آئینه سکندر جام می است بنگر / تا بر تو عرضه دارند احوال ملک دارا

باده قدح چون آیینه اسکندر است یعنی هر خاصیتی که آن داشت باده قدح هم دارد و هر چه بخواهی نشانت می دهد . حالا نگاه کن تا احوال مملکت را به تو عرضه کند تا هیچ چیز برایت مجهول نماند .

– دارا پدر اسکندر است و همینکه وفات کرد . داراب به جای پدرش به تخت سلطنت نشست . پس اسکندر با برادرش به جنگ پرداخت و می گفت : نصف مملکت پدرم به من می رسد اما داراب زیر بار اطاعت نرفت . پس هر بار که اسکندر قصد جنگ با برادرش می کرد . داراب که جام جهان نما در اختیارش بود تمام حالات اسکندر را در آن مشاهده می کرد و هر حیله و فنی که اسکندر برای جنگ بکار می برد . داراب به کمک همین جام جهان نما از آن واقف بود و بدین تدبیر تمام تدابیر اسکندر را خنثی می کرد . اما اسکندر از احوال برادرش بی خبر بود و هیچگونه وسیله ای نداشت که متقابلا تدابیر برادر را باطل کند و عملیات او را بلااثر گذارد . بالاخره اسکندر به حکماء متوسل شد و گفت : چاره ای بسازید که ما هم از کارهای داراب و از وضع مملکتش مطلع گردیم .

حکمای یونان در اسکندریه آیینه ای ساختند به طول یک میل که تمام اقلیم سبعه را در آن آیینه تماشا می کردند . پس مراد خواجه از آیینه اسکندر همین آیینه است .

خوبان پارسی گو بخشندگان عمرند / ساقی بده بشارت رندان پارسا را

زیبایان فرسی گو بخشندگان عمرند یعنی بر جان آدمی روح تازه می بخشند . ای ساقی به عابد و زاهد و به پیران رهنما مژده بده بیایند و ملازم خدمت شریفشان باشند و با شنیدن کلمات روح افزای آنان ، جوانی را از سر گیرند . این سخن خواجه دلیل بر حلاوت و ملاحتی است که در زبان فارسی وجود دارد و بر آدمی ذوق و شوق و صفا می بخشد .

حافظ به خود نپوشید این خرقه می آلود / ای شیخ پاکدامن معذور دار ما را

حافظ این خرقه شراب آلوده را به اختیار خود نپوشیده است . ای شیخ پاکدامن ما را معذور بدار . یعنی من که حافظ ام به اختیار خود شرب نوش و باده پرست نشده ام بلکه هر کاری که می کنم به حکم ازلی است .